Шайқалған шаңырақ көбейді мамандар оған не дейді?..
Шайқалған шаңырақ көбейді мамандар оған не дейді?..
Соңғы жылдары елімізде отбасы құндылығы мәселесіне мемлекеттік деңгейде көңіл бөлінуде. Ресми статистикаға сүйенсек, елімізде өткен жылы 137 мыңнан астам жас отау құрған. Бірақ 54 797 неке бұзылған. Ал биыл алты айда елімізде 63 917 неке тіркеліп, 29 073 отбасы ажырасқан. Яғни жарты жылдың өзінде бұзылған неке саны былтырғы кезеңнен көп болып отыр. Британдық «Тhe Eсonomist» басылымының әлемдік рейтингінде Қазақстан ажырасу саны бойынша 10-шы орында тұр. Бұдан әрбір екінші некенің тағдыры ажырасумен аяқталатынын білуге болады. Олардың 83 пайызының ортақ балалары бар. 400 000 ана балаларын жалғыз тәрбиелеп отырса, 60 000 жалғызбасты әке бар екен. Қоғамдағы осы келеңсіз жайттың алдын алу мақсатында маусым айынан бастап өңірлерде Жоғарғы сот бастамасымен, Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қолдауымен отбасы соттары жанында «Бақытты отбасы» атты ресурстық қолдау орталықтары ашылды. Жалпы жұртшылықтың елеулі назар аударуын талап ететін мәселенің аудандағы жайы туралы сөз қозғасақ... Аудандық жұмыспен қамту, әлеуметтік бағдарламалар және азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімінің бас маманы Майя Жұмашева:
–Шаңырағы биік, босағасы берік қазақстандық отбасы – қоғам мен мемлекеттің тұрақты дамуының кепілі. Отбасылық дәстүрлері орныққан ел ғана мығым әрі мызғымас ел бола алады. Сондықтан отбасының орнықты дамуын жетілдіру, ата-ана жауапкершілігін арттыру, қазақы дәстүрге жат ажырасу мәселесіне, сондай-ақ ұлттық тәрбие мен адамгершілік құндылықтарын дәріптей отырып, бақытты отбасы құру – әрбір азаматтың міндеті. Ал некенің бұзылуы – отбасы өміріне ғана емес, қоғам өміріне де кері әсерін тигізетін әрекет.
Қазіргі отау құрған жастардың басым бөлігі тұрмыста кездесетін отбасылық қиындықтарға төзе алмайды. Көпке топырақ шашпайын, бірақ жұмыс барысында байқағанымдай, бүгінде ата-ененің жағдайын жасап, көңілін таба білетін келіндер аз. Сондай-ақ өзіндік пікірі жоқ, өзгенің ықпалынан шыға алмайтын жанмен өмір сүрудің өзі қиынға соғады. Отау құрған соң азаматтың нақты өзіндік ой-пікірі болу керек. Жастардың өкінбей-ақ ажырасуына осы секілді себептер табылып жатыр.
Жақында ғана Парламент Сенатының депутаты Нұртөре Жүсіп «Масыл болма, асыл бол» атты мақаласында «Шайқалған шаңырақ. Жәудіреп жетім қалған бала. Алименттен жалтарған еркек. Осындай келеңсіз көрініс өмірдің нақты бейнесіне айналды. Біз отбасы дегенде тек екі адамның ғана емес, отбасындағы балалардың, елдің, мемлекеттің тағдырын негізге алуға тиіспіз» деген еді. Айтса айтқандай, жасыратыны жоқ, бүгінде «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» жүруге үйреніп кеткен ер-азаматтар баршылық. Бұл ретте алдымен зардап шегетін – әйел мен бала. Әйел қанша жерден сабырлы болса да, күйеуінің теріс әрекетіне күйінеді. Ер адам «жұмыс жоқ» деп сылтауратып, әке-шешенің зейнетақысы мен баланың жәрдемақысына қарап отырса, әйел-ана отбасы қамы үшін қолынан келер жұмыстың бәрін істейді.
Бабаларымыз «Үйде бір күн ұрыс болса, қырық күндік ырыс кетеді» деген. Ұрыс-керістен аулақ болған үйге бақыт та, береке де кіреді. Ал күңкілі көп үйден бақыт үркеді. Сол үшін тату-тәтті тірлік кешкенге не жетсін, – дейді.
Бұрынырақта «ажырасамыз» деушілерді ел-жұрт болып, мәселені салмақтап, ерлі-зайыптыларға ақыл қосып, шаңырақты сақтап қалған. Сол тұрғыдан алып қарағанда қазіргі қолданыстағы медиация заңының маңызы зор. Себебі медиаторлар баяғы билер секілді жұбайларға ұлттық дәстүріміз бен әдет-ғұрыпты, ата-бабаларымыздың өмірлік тәжірибесін айтып, неке-отбасылық қарым-қатынастардан туындайтын дауларды шешуде соттарға үлкен көмек тигізуде. Бұл жөнінде кәсіби медиатор, аудандық билер кеңесінің төрағасы Бұйрабай Бердалиев:
– Отбасы – әрбір адам баласының кіші отаны. Бiз – бiр-бiрiне деген бауырмалдығының күштiлiгiнен «Айнала алмай, ат өлiп, айыра алмай, жат өлетiн» тектi елдiң ұрпағымыз. Кез келген кикілжің қауымның ақыл қосуымен, үлкеннің ақылымен, көптің тілеуімен шешіліп отырған. Бүгінгі билер кеңесі мен медиаторлар отбасылық дау-дамайды сотқа жеткізбей шешуде. Әсіресе отбасылық қарым-қатынаста туындайтын кикілжіңдерді реттеу жұмыстарына белсене кірісуі – көп нәрсенің шешімі болмақ. Яғни ұлттық құндылықтарымызды жаңғырту үшін құрылған бұл ұйымдарға қоғамда артылар жауапкершіліктің жүгі ауыр. Кәсіби медиатор ретінде он жылға жуық тәжірибемде жүздеген ерлі-зайыптылардың отбасын сақтауына ықпал жасадым. Отау құрғандарына жыл енді толған отбасылар да, тіпті 20, 30 жыл отасып, түрлі себептермен ажырасамыз деп бел буғандарды да кездестрдім. Содан түйгенім, ажырасуға түрткі болып жатқан себептер көп. Олардың негізгілері – әлеуметтік жағдай, адами құндылықтардың өзгеруі, туыстардың және өзге де адамдардың араласуы. Ал айрандай ұйыған отбасыны бүлдіру – үлкен күнә. Жастарға үлкендердің өмір жолынан мысалдар келтіріп, ал үлкендеріне «Бала-шағаның нағыз қызығына кенелер шақтарың, немере-шөберенің қылығымен ертең-ақ бәрі ұмытылып кетеді» деп жанашырлықпен де, батырып та айтып бірлікке келтіру – оңай шаруа емес. Бірақ ашуларын ақылға жеңдіріп, болашағын ойлаған жандардың татуласқанын көргенде, олардан бетер қуанып қаламыз. Дегенмен «Азамат елдің баласы, қызыл сөзге желдемес, уәдесін серт қылар» дейтін ер-азаматтардың кейбірінің отбасы құндылығына енжар қарауы – қарынды аштырады. Ер жігіт жігерлі болса, ата-ананың да жағдайы жақсы, жарының да қабағы ашық болады, – деп өз пікірін ортаға салды.
Бүгінде еліміздегі 51 сотта «Отбасылық сот» жобасы бойынша 107 судья қызмет атқаруда. Аталған соттарда татуластыру рәсімдерін өткізу үшін арнайы кабинеттер ашылған. Онда білікті психологтар дау-жанжалдарға қатысушылармен әңгімелер өткізеді. Жоба отбасылық және неке қатынастары саласындағы дауларды қарауды түбегейлі өзгертіп қана қоймай, отбасылық жарасымдылықты сақтауға, дауларды болдырмауға үлесін қосуда.
Арал аудандық сотының төрағасы міндетін атқарушы Серік Бертай:
–Тәжірибемнен байқағаным, некені бұзуға арызданатындардың көбі жастар және олардың басым бөлігінің кәмелет жасына толмаған бір емес, бірнеше баласы бар. Ажырасушылардың әрқайсысы әр түрлі себептерді алға тартады. Бір-бірін кінәлайтындар да, «жараса алмадық, мінезіміз үйлеспеді», «күйеуім ішеді, жұмыс істемейді» дейтіндер де бар. Некені бұзу туралы азаматтық істі қараған судья ерлі-зайыптыларды татуластыруға, бір сөзбен айтқанда, заңды некені сақтап қалуға тырысады. Жұбайларды татуластыру үшін дауды Азаматтық процестік кодексінде көзделген татуластыру рәсімдері арқылы шешу құқықтары мен оның салдары түсіндіріледі. Ашу үстінде асығыс шешім қабылдамаулары үшін заң аясында ойлануға мерзім беріледі. Осы уақыттарда татуласып кететіндер де бар. Ал райынан қайтпауға бел буғандардың некесін бұзудан басқа амал қалмайды. Өкінішке орай, аудандық сотта жыл басынан бері неке бұзу туралы 143 талап арыз қаралып, оның 88-і қанағаттандырылған. Ал 40 талап ерлі-зайыптылардың татуласуына байланысты өндірістен тоқтатылған. Айта кету керек, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының бастамасымен бүгінде «Отбасылық сот» жобасы қолға алынып, облыстық және республикалық маңызы бар қалаларда жүзеге асырылып келеді. Бастаманың басты мақсаты – ажырасушылар санын азайтып, ерлі-зайыптылардың татуласуына септігін тигізу. Отбасы – өмірдің мәні мен сәні. Босағаның берік, керегенің кең, шаңырақтың биік болуын іргелі елдіктің негізі деп ұққан халықпыз. Сондықтан бір-бірімізге ақыл қосуымыз керек, – дейді.
Елімізде ажырасатындар саны жылдан-жылға артып бара жатқанына байланысты, алимент мәселесі өзекті бола түсуде. Алимент мәселесі Қазақстанда мемлекеттік деңгейдегі мәселеге айналды. Елімізде биылғы жылдың бірінші тоқсанында ғана 451 алимент төлеушіге іздеу жариялаған. Ал алимент өндірудің аудандағы жайы туралы Арал аудандық прокуратурасының аға прокуроры, 1-сыныпты заңгер Ақмарал Жанесенова:
– Бүгінгі күні кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау, оның ішінде, алименттің толық және уақытылы төленуін қамтамасыз ету қоғамымыздың өзекті мәселелерінің бірі ретінде танылуда. Арал ауданы көлемінде алимент өндіру санатында 656 балаға қатысты 524 атқарушылық құжат орындалуда. Алимент өндіру бойынша жалпы берешек қарыз 53 млн теңгеге қалыптасқан. Қазіргі таңда 342 атқарушылық құжат мерзімді және ішінара орындалуда, 34 қасақана жалтарып жүргендер, оның ішінде, 22-не іздеу жарияланса, 38-і қиындық туғызатын борышкерлер. Әкімшілік жауапкершілікке 24 борышкер тартылған. Бұл ретте, аудан әкімдігіне қарасты мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарда жұмыс істейтін аталған санаттағы борышкерлер мен жұмыс берушілердің қолданыстағы заңнамаларда көзделген міндеттері мен құзырлары айқындалған. Алименттің толық және уақытылы төленуін қамтамасыз ету мақсатында мешіт имамдарымен жұма намаздарда, ас-садақаларда, неке қию барысында баланы асырап-бағу міндеті, отбасылық құндылықтары туралы уағыздарды жиі айту шараларын ұйымдастыру, борышкерлер мен өндіріп алушылар арасында медиация институтын кеңінен қолдану, білім беру мекемелері қызметкерлерімен қолайсыз отбасылар бойынша мониторинг жүргізіп, ата-аналарымен тығыз байланыс орнатып, алимент ала алмай жүргендердің тізімін жасақтау, қарызы көп қалыптасқан борышкерлердің автокөліктерін жүргізу куәліктеріне, дүние мүліктеріне уақытша тыйым салу, қасақана жалтарып жүрген борышкерлерді әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа тарту, сондай-ақ жұмыс берушілермен атқарушылық құжатқа сәйкес аударымдар жөніндегі мәліметтерді уақытылы сот орындаушыларға жолдау секілді іс-шаралар жүргізілуде екендігін айтты.
«100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 27-қадамында көрсетілген жеке сот орындаушылар институтын бұдан әрі дамытуды іске асыру мақсатында талапкерлерге алимент өндіру туралы атқару парақтарын жеке сот орындаушыларына өткізу туралы түсіндіріп, жұмысты толығымен аяқтау барысында іс-шаралар жасалды. Бүгінгі таңда аудан көлемінде бірнеше жеке сот орындаушы жұмыс жүргізуде. Солардың ішінде Гүлжан Қаражанованы ерекше атауға болады. Мамандығына адал, сауатты маманның әр күні қарбалас жұмысқа толы.
– Атқарушылық өндірісінде қазіргі таңда 230 алименттік өндірісі бар. Барлық алименттік өндіріс бойынша берешек қарызы 19 млн теңгені құраса, оның ішінде жалпы өндірілген сомасы 3 340 000 теңгені құрап отыр. Алименттік өндірістер бойынша атқарушылық жұмыстар бірінші кезекте қадағаланып, борышкерлермен жұмыстар жүргізілуде. Алимент төлеуден жалтарып, сот бұйрығының орындалуына кедергі келтіріп жүрген борышкерлерді ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексінің 669-бабымен әкімшілік жауапкершілікке тарту жұмыстары жүргізіледі. Биылғы көрсеткіш бойынша жыл басынан бері 7 борышкер әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Алимент төлемдерінен қашып, көзден таса жүрген 6 борышкер Арал ауданының полиция бөлімі арқылы іздеуде жүр. Алименттік берешектердің көп мөлшерде жиналуының бірден-бір себебі – борышкерлердің жұмыссыз болуы. ҚР-ның Неке және отбасы туралы Кодексінің 169 және 139-баптарына сәйкес, егер алимент төлеуге міндетті адам осы кезеңде жұмыс істемеген болса немесе оның табысы мен өзге де кіріс көздерін растайтын құжаттар тапсырылмаса, алимент бойынша берешек сол берешекті өндіріп алу кезіндегі Қазақстан Республикасындағы орташа айлық жалақының мөлшері негізге алына отырып айқындалатындығы көрсетілген. Орташа айлық жалақының мөлшері әр айға әр түрлі мөлшерде шығады. Мысалы, тамыз айына 188 032 теңгені құраса, қыркүйек айына 188 634 теңге, қазан айына 197 067 теңгені құрайды. Сондай-ақ ҚР Ұлттық Экономика министрлігінің Статистика комитетінің сайтында ай сайын жарияланады. Алименттік қарыздарын парыз деп біліп, өз еркімен төлемдерін уақытылы төлейтін азаматтар да, төлеуден жалтарып, сан түрлі сылтау табатындар да кездеседі. Бірақ заң орындалуымен құнды. Сол үшін тынбай жұмыс атқарудамыз. Ана ретінде алимент бойынша өндірістер қысқарып, әр отбасы тату-тәтті өмір сүрсе деп күн сайын тілеймін, – дейді ол.
Ажырасу – әбден тығырыққа тіреліп, басқа шығар жол қалмаған жағдайда ғана іске асырылады. Қылт етіп бой көрсеткен әрбір қиыншылық үшін ажыраса салатындай отбасы еріккеннің ермегі емес. Арал аудандық орталық мешітінің бас имамы Қайырхан Қабылғазиевтің:
– Халқымыз «ақ неке», «адал неке», «адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтап келеді. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру, оны сақтау мәселесі өзектілігін ешқашан жоймақ емес. Бүгінгі қоғамда, әсіресе жастар арасында белең алып отырған ажырасу проблемасы көпшіліктің көңілін алаңдатуда. Қоғам ішін құртша кемірген бұл проблема дер кезінде шешімін таппай, осылай жалғасын таба беретін болса, қазақ халқын қандай қасірет төңіректеп жүргенін өздеріңіз бағамдай беріңіздер. Ерлі-зайыптылар үйдегі кемшіліктерді жасырып, жақсылықтарын асырып, қиындықтарға сабыр ету арқылы ошақтың отын сөндірмей, арада сүйіспеншілік шамын жағып, ыстық ықылас танытумен отбасына көркем сән береді. Отбасы тыныштығын сақтау – ердің де, әйелдің де міндеті. Осы жауапкершілікті сезіне отырып, ерлі-зайыптылар әрдайым бір-біріне рухани және материалдық жағынан қолдау көрсетулері тиіс. Қиындықтарға тап болған жағдайларда сезім жетегінде кетіп қалмай, салқынқандылық танытып, сабырмен Алладан жәрдем тілегендері жөн. Жастардың көбі ажырасу арқылы барлық мәселелер шешіледі деп ойлайды. Бұл – қате пікір. Шаңырақтың шайқалуынан туындайтын проблемалардың бір-екеуіне тоқтала кетейін. Алдымен халықтың демографиялық өсу процесі төмендейді. Ажырасқандардың көбісі психикалық соққыға душар болады. Сонымен бірге бала тәрбиесінде де елеулі қиындықтар орын алады.Отбасылық өмірге аяқ басқан әрбір азамат пен азаматша пайғамбарымыздың (с.а.у.) «Рұқсат етілген істердің ішіндегі Аллаға ең ұнамсызы – ажырасу» деген хадисін ұмытпай, үнемі жадында ұстаса екен дейміз. Сондай-ақ сүйікті пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Сендердің әрбірің – бақташысыңдар. Ер кісі отбасының бақташысы. Ол бала-шағасына жауапты» деген. Ер-азамат көптеген қайырымдылық жасаумен айналысып, ел ішінде атымтай жомарт атанып, алайда өз отбасына қарайласпаса, оның жасаған қайырымдылығы құмға құйған сумен тең. Шариғатта ауыр күнәнің бірі – өзінің жауапкершілігінде болған жандарды қараусыз қалдыру. Бұл жайында пайғамбарымыздың: «Ер кісіге өзінің асырауында болғандарға қарамай қоюы күнә есебінде жетіп артылады» деп ер-азаматтарға ескертеді. Бүгінде жауапсыз әкелерді заңмен міндеттеп, өз балаларына алимент төлеуін талап етуде. Алайда кейбір «пысықай әкелер» алиментті аз төлеу үшін табыстарын жасырып, аз етіп көрсетуге тырысуда. Ал өзінен туған балаларынан табысын жасыруы мұсылмандық сипатқа қайшы, – деген сөзі үлкенге де, кішіге де ой салды.
Өз саласына байланысты азаматтар осындай көңілге түйетін пікірлерді ортаға салды. «Отбасын кіші мемлекет десек, онда да мемлекеттегі сияқты қиыншылықтар мен сәтсіздіктер, ішкі және сыртқы әсерлер, қаржылық дағдарыс сияқты жағдайлардың орын алатыны ақиқат. Шайқалуға аз қалған шаңырақтағы бауырыңызға немесе балаңыз бен өзге де жақыныңызға ең қажет көмегіңіз – сын сәттерде сырттай жанашыр болып көрініп, сөзбен немесе іспен қинат жасап, отбасындағы кикілжіңді одан әрі ушықтырмай, жан-жақтан шынайы ниеттегі қолдауыңызды көрсету. Құндылық дегеніміз де бір-бірімізге деген адами қасиеттерімізден көрініс таппақ.
Лаура Иманбайқызы
Соңғы жылдары елімізде отбасы құндылығы мәселесіне мемлекеттік деңгейде көңіл бөлінуде. Ресми статистикаға сүйенсек, елімізде өткен жылы 137 мыңнан астам жас отау құрған. Бірақ 54 797 неке бұзылған. Ал биыл алты айда елімізде 63 917 неке тіркеліп, 29 073 отбасы ажырасқан. Яғни жарты жылдың өзінде бұзылған неке саны былтырғы кезеңнен көп болып отыр. Британдық «Тhe Eсonomist» басылымының әлемдік рейтингінде Қазақстан ажырасу саны бойынша 10-шы орында тұр. Бұдан әрбір екінші некенің тағдыры ажырасумен аяқталатынын білуге болады. Олардың 83 пайызының ортақ балалары бар. 400 000 ана балаларын жалғыз тәрбиелеп отырса, 60 000 жалғызбасты әке бар екен. Қоғамдағы осы келеңсіз жайттың алдын алу мақсатында маусым айынан бастап өңірлерде Жоғарғы сот бастамасымен, Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қолдауымен отбасы соттары жанында «Бақытты отбасы» атты ресурстық қолдау орталықтары ашылды. Жалпы жұртшылықтың елеулі назар аударуын талап ететін мәселенің аудандағы жайы туралы сөз қозғасақ... Аудандық жұмыспен қамту, әлеуметтік бағдарламалар және азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімінің бас маманы Майя Жұмашева:–Шаңырағы биік, босағасы берік қазақстандық отбасы – қоғам мен мемлекеттің тұрақты дамуының кепілі. Отбасылық дәстүрлері орныққан ел ғана мығым әрі мызғымас ел бола алады. Сондықтан отбасының орнықты дамуын жетілдіру, ата-ана жауапкершілігін арттыру, қазақы дәстүрге жат ажырасу мәселесіне, сондай-ақ ұлттық тәрбие мен адамгершілік құндылықтарын дәріптей отырып, бақытты отбасы құру – әрбір азаматтың міндеті. Ал некенің бұзылуы – отбасы өміріне ғана емес, қоғам өміріне де кері әсерін тигізетін әрекет.
Қазіргі отау құрған жастардың басым бөлігі тұрмыста кездесетін отбасылық қиындықтарға төзе алмайды. Көпке топырақ шашпайын, бірақ жұмыс барысында байқағанымдай, бүгінде ата-ененің жағдайын жасап, көңілін таба білетін келіндер аз. Сондай-ақ өзіндік пікірі жоқ, өзгенің ықпалынан шыға алмайтын жанмен өмір сүрудің өзі қиынға соғады. Отау құрған соң азаматтың нақты өзіндік ой-пікірі болу керек. Жастардың өкінбей-ақ ажырасуына осы секілді себептер табылып жатыр.
Жақында ғана Парламент Сенатының депутаты Нұртөре Жүсіп «Масыл болма, асыл бол» атты мақаласында «Шайқалған шаңырақ. Жәудіреп жетім қалған бала. Алименттен жалтарған еркек. Осындай келеңсіз көрініс өмірдің нақты бейнесіне айналды. Біз отбасы дегенде тек екі адамның ғана емес, отбасындағы балалардың, елдің, мемлекеттің тағдырын негізге алуға тиіспіз» деген еді. Айтса айтқандай, жасыратыны жоқ, бүгінде «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» жүруге үйреніп кеткен ер-азаматтар баршылық. Бұл ретте алдымен зардап шегетін – әйел мен бала. Әйел қанша жерден сабырлы болса да, күйеуінің теріс әрекетіне күйінеді. Ер адам «жұмыс жоқ» деп сылтауратып, әке-шешенің зейнетақысы мен баланың жәрдемақысына қарап отырса, әйел-ана отбасы қамы үшін қолынан келер жұмыстың бәрін істейді.
Бабаларымыз «Үйде бір күн ұрыс болса, қырық күндік ырыс кетеді» деген. Ұрыс-керістен аулақ болған үйге бақыт та, береке де кіреді. Ал күңкілі көп үйден бақыт үркеді. Сол үшін тату-тәтті тірлік кешкенге не жетсін, – дейді.
Бұрынырақта «ажырасамыз» деушілерді ел-жұрт болып, мәселені салмақтап, ерлі-зайыптыларға ақыл қосып, шаңырақты сақтап қалған. Сол тұрғыдан алып қарағанда қазіргі қолданыстағы медиация заңының маңызы зор. Себебі медиаторлар баяғы билер секілді жұбайларға ұлттық дәстүріміз бен әдет-ғұрыпты, ата-бабаларымыздың өмірлік тәжірибесін айтып, неке-отбасылық қарым-қатынастардан туындайтын дауларды шешуде соттарға үлкен көмек тигізуде. Бұл жөнінде кәсіби медиатор, аудандық билер кеңесінің төрағасы Бұйрабай Бердалиев:
– Отбасы – әрбір адам баласының кіші отаны. Бiз – бiр-бiрiне деген бауырмалдығының күштiлiгiнен «Айнала алмай, ат өлiп, айыра алмай, жат өлетiн» тектi елдiң ұрпағымыз. Кез келген кикілжің қауымның ақыл қосуымен, үлкеннің ақылымен, көптің тілеуімен шешіліп отырған. Бүгінгі билер кеңесі мен медиаторлар отбасылық дау-дамайды сотқа жеткізбей шешуде. Әсіресе отбасылық қарым-қатынаста туындайтын кикілжіңдерді реттеу жұмыстарына белсене кірісуі – көп нәрсенің шешімі болмақ. Яғни ұлттық құндылықтарымызды жаңғырту үшін құрылған бұл ұйымдарға қоғамда артылар жауапкершіліктің жүгі ауыр. Кәсіби медиатор ретінде он жылға жуық тәжірибемде жүздеген ерлі-зайыптылардың отбасын сақтауына ықпал жасадым. Отау құрғандарына жыл енді толған отбасылар да, тіпті 20, 30 жыл отасып, түрлі себептермен ажырасамыз деп бел буғандарды да кездестрдім. Содан түйгенім, ажырасуға түрткі болып жатқан себептер көп. Олардың негізгілері – әлеуметтік жағдай, адами құндылықтардың өзгеруі, туыстардың және өзге де адамдардың араласуы. Ал айрандай ұйыған отбасыны бүлдіру – үлкен күнә. Жастарға үлкендердің өмір жолынан мысалдар келтіріп, ал үлкендеріне «Бала-шағаның нағыз қызығына кенелер шақтарың, немере-шөберенің қылығымен ертең-ақ бәрі ұмытылып кетеді» деп жанашырлықпен де, батырып та айтып бірлікке келтіру – оңай шаруа емес. Бірақ ашуларын ақылға жеңдіріп, болашағын ойлаған жандардың татуласқанын көргенде, олардан бетер қуанып қаламыз. Дегенмен «Азамат елдің баласы, қызыл сөзге желдемес, уәдесін серт қылар» дейтін ер-азаматтардың кейбірінің отбасы құндылығына енжар қарауы – қарынды аштырады. Ер жігіт жігерлі болса, ата-ананың да жағдайы жақсы, жарының да қабағы ашық болады, – деп өз пікірін ортаға салды.
Бүгінде еліміздегі 51 сотта «Отбасылық сот» жобасы бойынша 107 судья қызмет атқаруда. Аталған соттарда татуластыру рәсімдерін өткізу үшін арнайы кабинеттер ашылған. Онда білікті психологтар дау-жанжалдарға қатысушылармен әңгімелер өткізеді. Жоба отбасылық және неке қатынастары саласындағы дауларды қарауды түбегейлі өзгертіп қана қоймай, отбасылық жарасымдылықты сақтауға, дауларды болдырмауға үлесін қосуда.
Арал аудандық сотының төрағасы міндетін атқарушы Серік Бертай:
–Тәжірибемнен байқағаным, некені бұзуға арызданатындардың көбі жастар және олардың басым бөлігінің кәмелет жасына толмаған бір емес, бірнеше баласы бар. Ажырасушылардың әрқайсысы әр түрлі себептерді алға тартады. Бір-бірін кінәлайтындар да, «жараса алмадық, мінезіміз үйлеспеді», «күйеуім ішеді, жұмыс істемейді» дейтіндер де бар. Некені бұзу туралы азаматтық істі қараған судья ерлі-зайыптыларды татуластыруға, бір сөзбен айтқанда, заңды некені сақтап қалуға тырысады. Жұбайларды татуластыру үшін дауды Азаматтық процестік кодексінде көзделген татуластыру рәсімдері арқылы шешу құқықтары мен оның салдары түсіндіріледі. Ашу үстінде асығыс шешім қабылдамаулары үшін заң аясында ойлануға мерзім беріледі. Осы уақыттарда татуласып кететіндер де бар. Ал райынан қайтпауға бел буғандардың некесін бұзудан басқа амал қалмайды. Өкінішке орай, аудандық сотта жыл басынан бері неке бұзу туралы 143 талап арыз қаралып, оның 88-і қанағаттандырылған. Ал 40 талап ерлі-зайыптылардың татуласуына байланысты өндірістен тоқтатылған. Айта кету керек, Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының бастамасымен бүгінде «Отбасылық сот» жобасы қолға алынып, облыстық және республикалық маңызы бар қалаларда жүзеге асырылып келеді. Бастаманың басты мақсаты – ажырасушылар санын азайтып, ерлі-зайыптылардың татуласуына септігін тигізу. Отбасы – өмірдің мәні мен сәні. Босағаның берік, керегенің кең, шаңырақтың биік болуын іргелі елдіктің негізі деп ұққан халықпыз. Сондықтан бір-бірімізге ақыл қосуымыз керек, – дейді.
Елімізде ажырасатындар саны жылдан-жылға артып бара жатқанына байланысты, алимент мәселесі өзекті бола түсуде. Алимент мәселесі Қазақстанда мемлекеттік деңгейдегі мәселеге айналды. Елімізде биылғы жылдың бірінші тоқсанында ғана 451 алимент төлеушіге іздеу жариялаған. Ал алимент өндірудің аудандағы жайы туралы Арал аудандық прокуратурасының аға прокуроры, 1-сыныпты заңгер Ақмарал Жанесенова:
– Бүгінгі күні кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау, оның ішінде, алименттің толық және уақытылы төленуін қамтамасыз ету қоғамымыздың өзекті мәселелерінің бірі ретінде танылуда. Арал ауданы көлемінде алимент өндіру санатында 656 балаға қатысты 524 атқарушылық құжат орындалуда. Алимент өндіру бойынша жалпы берешек қарыз 53 млн теңгеге қалыптасқан. Қазіргі таңда 342 атқарушылық құжат мерзімді және ішінара орындалуда, 34 қасақана жалтарып жүргендер, оның ішінде, 22-не іздеу жарияланса, 38-і қиындық туғызатын борышкерлер. Әкімшілік жауапкершілікке 24 борышкер тартылған. Бұл ретте, аудан әкімдігіне қарасты мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарда жұмыс істейтін аталған санаттағы борышкерлер мен жұмыс берушілердің қолданыстағы заңнамаларда көзделген міндеттері мен құзырлары айқындалған. Алименттің толық және уақытылы төленуін қамтамасыз ету мақсатында мешіт имамдарымен жұма намаздарда, ас-садақаларда, неке қию барысында баланы асырап-бағу міндеті, отбасылық құндылықтары туралы уағыздарды жиі айту шараларын ұйымдастыру, борышкерлер мен өндіріп алушылар арасында медиация институтын кеңінен қолдану, білім беру мекемелері қызметкерлерімен қолайсыз отбасылар бойынша мониторинг жүргізіп, ата-аналарымен тығыз байланыс орнатып, алимент ала алмай жүргендердің тізімін жасақтау, қарызы көп қалыптасқан борышкерлердің автокөліктерін жүргізу куәліктеріне, дүние мүліктеріне уақытша тыйым салу, қасақана жалтарып жүрген борышкерлерді әкімшілік және қылмыстық жауаптылыққа тарту, сондай-ақ жұмыс берушілермен атқарушылық құжатқа сәйкес аударымдар жөніндегі мәліметтерді уақытылы сот орындаушыларға жолдау секілді іс-шаралар жүргізілуде екендігін айтты.
«100 нақты қадам» Ұлт жоспарының 27-қадамында көрсетілген жеке сот орындаушылар институтын бұдан әрі дамытуды іске асыру мақсатында талапкерлерге алимент өндіру туралы атқару парақтарын жеке сот орындаушыларына өткізу туралы түсіндіріп, жұмысты толығымен аяқтау барысында іс-шаралар жасалды. Бүгінгі таңда аудан көлемінде бірнеше жеке сот орындаушы жұмыс жүргізуде. Солардың ішінде Гүлжан Қаражанованы ерекше атауға болады. Мамандығына адал, сауатты маманның әр күні қарбалас жұмысқа толы.
– Атқарушылық өндірісінде қазіргі таңда 230 алименттік өндірісі бар. Барлық алименттік өндіріс бойынша берешек қарызы 19 млн теңгені құраса, оның ішінде жалпы өндірілген сомасы 3 340 000 теңгені құрап отыр. Алименттік өндірістер бойынша атқарушылық жұмыстар бірінші кезекте қадағаланып, борышкерлермен жұмыстар жүргізілуде. Алимент төлеуден жалтарып, сот бұйрығының орындалуына кедергі келтіріп жүрген борышкерлерді ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексінің 669-бабымен әкімшілік жауапкершілікке тарту жұмыстары жүргізіледі. Биылғы көрсеткіш бойынша жыл басынан бері 7 борышкер әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Алимент төлемдерінен қашып, көзден таса жүрген 6 борышкер Арал ауданының полиция бөлімі арқылы іздеуде жүр. Алименттік берешектердің көп мөлшерде жиналуының бірден-бір себебі – борышкерлердің жұмыссыз болуы. ҚР-ның Неке және отбасы туралы Кодексінің 169 және 139-баптарына сәйкес, егер алимент төлеуге міндетті адам осы кезеңде жұмыс істемеген болса немесе оның табысы мен өзге де кіріс көздерін растайтын құжаттар тапсырылмаса, алимент бойынша берешек сол берешекті өндіріп алу кезіндегі Қазақстан Республикасындағы орташа айлық жалақының мөлшері негізге алына отырып айқындалатындығы көрсетілген. Орташа айлық жалақының мөлшері әр айға әр түрлі мөлшерде шығады. Мысалы, тамыз айына 188 032 теңгені құраса, қыркүйек айына 188 634 теңге, қазан айына 197 067 теңгені құрайды. Сондай-ақ ҚР Ұлттық Экономика министрлігінің Статистика комитетінің сайтында ай сайын жарияланады. Алименттік қарыздарын парыз деп біліп, өз еркімен төлемдерін уақытылы төлейтін азаматтар да, төлеуден жалтарып, сан түрлі сылтау табатындар да кездеседі. Бірақ заң орындалуымен құнды. Сол үшін тынбай жұмыс атқарудамыз. Ана ретінде алимент бойынша өндірістер қысқарып, әр отбасы тату-тәтті өмір сүрсе деп күн сайын тілеймін, – дейді ол.
Ажырасу – әбден тығырыққа тіреліп, басқа шығар жол қалмаған жағдайда ғана іске асырылады. Қылт етіп бой көрсеткен әрбір қиыншылық үшін ажыраса салатындай отбасы еріккеннің ермегі емес. Арал аудандық орталық мешітінің бас имамы Қайырхан Қабылғазиевтің:
– Халқымыз «ақ неке», «адал неке», «адал жар» деген ұғымдармен отбасының, некенің қасиеттілігін ардақтап келеді. Отбасы шағын мемлекет болғандықтан қоғамда отбасын құру, оны сақтау мәселесі өзектілігін ешқашан жоймақ емес. Бүгінгі қоғамда, әсіресе жастар арасында белең алып отырған ажырасу проблемасы көпшіліктің көңілін алаңдатуда. Қоғам ішін құртша кемірген бұл проблема дер кезінде шешімін таппай, осылай жалғасын таба беретін болса, қазақ халқын қандай қасірет төңіректеп жүргенін өздеріңіз бағамдай беріңіздер. Ерлі-зайыптылар үйдегі кемшіліктерді жасырып, жақсылықтарын асырып, қиындықтарға сабыр ету арқылы ошақтың отын сөндірмей, арада сүйіспеншілік шамын жағып, ыстық ықылас танытумен отбасына көркем сән береді. Отбасы тыныштығын сақтау – ердің де, әйелдің де міндеті. Осы жауапкершілікті сезіне отырып, ерлі-зайыптылар әрдайым бір-біріне рухани және материалдық жағынан қолдау көрсетулері тиіс. Қиындықтарға тап болған жағдайларда сезім жетегінде кетіп қалмай, салқынқандылық танытып, сабырмен Алладан жәрдем тілегендері жөн. Жастардың көбі ажырасу арқылы барлық мәселелер шешіледі деп ойлайды. Бұл – қате пікір. Шаңырақтың шайқалуынан туындайтын проблемалардың бір-екеуіне тоқтала кетейін. Алдымен халықтың демографиялық өсу процесі төмендейді. Ажырасқандардың көбісі психикалық соққыға душар болады. Сонымен бірге бала тәрбиесінде де елеулі қиындықтар орын алады.Отбасылық өмірге аяқ басқан әрбір азамат пен азаматша пайғамбарымыздың (с.а.у.) «Рұқсат етілген істердің ішіндегі Аллаға ең ұнамсызы – ажырасу» деген хадисін ұмытпай, үнемі жадында ұстаса екен дейміз. Сондай-ақ сүйікті пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Сендердің әрбірің – бақташысыңдар. Ер кісі отбасының бақташысы. Ол бала-шағасына жауапты» деген. Ер-азамат көптеген қайырымдылық жасаумен айналысып, ел ішінде атымтай жомарт атанып, алайда өз отбасына қарайласпаса, оның жасаған қайырымдылығы құмға құйған сумен тең. Шариғатта ауыр күнәнің бірі – өзінің жауапкершілігінде болған жандарды қараусыз қалдыру. Бұл жайында пайғамбарымыздың: «Ер кісіге өзінің асырауында болғандарға қарамай қоюы күнә есебінде жетіп артылады» деп ер-азаматтарға ескертеді. Бүгінде жауапсыз әкелерді заңмен міндеттеп, өз балаларына алимент төлеуін талап етуде. Алайда кейбір «пысықай әкелер» алиментті аз төлеу үшін табыстарын жасырып, аз етіп көрсетуге тырысуда. Ал өзінен туған балаларынан табысын жасыруы мұсылмандық сипатқа қайшы, – деген сөзі үлкенге де, кішіге де ой салды.
Өз саласына байланысты азаматтар осындай көңілге түйетін пікірлерді ортаға салды. «Отбасын кіші мемлекет десек, онда да мемлекеттегі сияқты қиыншылықтар мен сәтсіздіктер, ішкі және сыртқы әсерлер, қаржылық дағдарыс сияқты жағдайлардың орын алатыны ақиқат. Шайқалуға аз қалған шаңырақтағы бауырыңызға немесе балаңыз бен өзге де жақыныңызға ең қажет көмегіңіз – сын сәттерде сырттай жанашыр болып көрініп, сөзбен немесе іспен қинат жасап, отбасындағы кикілжіңді одан әрі ушықтырмай, жан-жақтан шынайы ниеттегі қолдауыңызды көрсету. Құндылық дегеніміз де бір-бірімізге деген адами қасиеттерімізден көрініс таппақ.
Лаура Иманбайқызы
