З.Ермаханов: «Кіші Арал теңізі адамзатты асыраушы қабілетін жоймауы тиіс»
«Арал теңізінің арғы-бергі тынысы мен көрінісі тұрғылықты халықтың көз алдында. Көнеден келе жатқан тарих емес, көз көрген дүние. Толқыны тулап, жағаға соғып, шағала шаңқылдаған уақытты тамашалаған ұрпақтың әлі де болса көзі тірі. Бала шағында, жас кезінде осының барлығын бастан кешірген солардың бүгінгі арманы не екенін білесіз бе?». Бірінші кезекте шалқыған шалқар теңізді қайта көру. Бұл өздері үшін емес, кейінгі ұрпақ үшін, осында қоныстанған халықтың жағдайы, аумақтың экологиялық ахуалы үшін» деп бастады әңгімесін«Арал-Сырдария бассейнінің экологиясы мен биоресурстары ғылыми зерттеу институты» ЖШС Арал филиалының директоры,ҚР балық шаруашылығы саласына еңбегі сіңген ардагер, Арал ауданының Құрметті азаматы – Зауалхан Ермаханов.Әңгімені әріден бастайық. Жақында Зауалхан ақсақал редакцияға келген болатын. Ғұмырының барлығын балық саласын дамытуға арнаған ардагер әлі күнге дейін осы саладан қол үзген емес. Қашанда теңіздің таңдарына алаңдаулы ағамызды сөзге тартып көрдік. Салмақты ой, өзекті мәселе көтерді. Кешегі Арал мен бүгінгі теңізді салыстыра сөйлеген ақсақал келешекке қорқа қарайтынын жасырмады. Көкарал бөгетінің салынуынан бергі уақытта сөзбен боямасыз бейнелеп берген ағамыздың айтары көп.
«1989 жылы Арал теңізі Берг бұғазынан екіге бөлінді. Берг бұғазының солтүстік жағы Кіші Арал теңізі, ал оңтүстік жағы – Үлкен Арал теңізі. Арал теңізін толықтай сақтау мүмкін болмағандықтан, оның оның екі бөлікке бөлінгендігін пайдалынып, Сырдария өзенінен келген суды тиімді пайдалану мақсатында Кіші Арал теңізін сақтап қалу жұмыстары қолға алынды» дейді ол. Айтуынша Кіші Аралды құтқарып қалудың алғашқы шаралары 1992 жылы басталған. Соның алғашқысы 1992 жылдың шілде-тамыз айларында Берг бұғазында құмнан тұрғызылған Көкарал тоспасы. Бірақ 1993 жылдың көктемінде дария суы өте мол келіп, сәуір айында тоспаны бұзып кетті.
1996 жылдың қыркүйек айында Көкарал тоспасы қайтадан қалпына келтірілген. Соның нәтижесінде Сырдариядан келген суды түгелдей Кіші Аралға құюға мүмкіндік туған. Тоспаның салынуы мен 1989-1998 жылдар аралығында теңізге жыл сайын 3-8 текше метр дария суының құлауы экологиялық ахуалдың жандануына жағдай туғызған. Нақтырақ айтсақ, біріншіден – 30 жыл бойы теңіз суы деңгейінің түсуі тоқталып, 1996-1999 жылдары Кіші Аралдың деңгейі 2,5 метрге көтерілген. Екіншіден – оның тұздылығының артуы бәсеңдеп, 1991-1998 жылдары теңіз суының тұздылығы 33,8 г/л-ден 14,5 г/л дейін төмендеген. Сондай-ақ бұрын құрғап қалған теңіз табанына қайтадан су оралып, Сарышығанақ және басқа да қойнаулар суға толып, Ұлы теңіз бен Кіші Аралды жалғайтын өзектің құрғауы тоқталды, бірнеше бөлекке бөлініп қалудан аман қалған.
Бірақ артық суды Үлкен Аралға жіберіп тұратын қондырғысы жоқ құмнан жасалған тоспа қатты дауылдың әсерінен 1999 жылы 22 сәуірде қайта бұзылды. Нәтижесінде 1999-2000 жылдары Кіші Аралдың деңгейі 3 метрге төмендеп, өте көп көлемдегі су ұлы теңізге құлады. Теңіз суының деңгейі ең төменгі көрсеткіш Балтық жүйесі бойынша 39,0 метрге жетсе, Үлкен теңізге кеткен көп сумен қатар өте көп балық та ығып кетті. Бірақ теңіздің екі бөлігін өзек арқылы байланыстыру болмағандықтан жаз айларында бөлінген өзекшелерде сол балықтар қырылып қалды. Мұнымен қатар Бутаков және Үлкен Сарышығанақ қойнаулары Кіші теңізден бөлініп қалып, мұндағы тұздылық көлемі де айтарлықтай көбейді.
Осыдан кейін халықаралық және мемлекеттік деңгейдегі «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Солтүстік Арал теңізін сақтау» (САРАТС) жобасы жасалды. Мақсаты айқын жобаны ҚР Үкіметінің қолдауымен Дүниежүзілік Банк қаржыландырды. Берг бұғазында су реттегіші бар Көкарал бөгеті, дарияның теңізге құяр сағасынан 25 шақырым жоғарырақта Ақлақ тоспасын салу және қазіргі қолданыстағы Қазалы, Қызылорда және Шардара плотиналарына күрделі жөндеу жүргізу жоспарланды. Көкарал бөгеті аяқталған соң 2006 жылдың сәуір айының ортасында Кіші теңіз деңгейі жоғарыда айтқан Балтық жүйесі бойынша 39,0 метрден 42,0 метрге дейін жетті. Теңіз суының көлемі 27,07 текше метр, айдынның аумағы 3288,0 текше метр, теңіз жағалауының ұзындығы 435 км болды.
Теңіз плотина арқылы екіге бөлінген уақытта Үлкен теңіздің тұздылығы 100 г/л-ден асып, балықтың өмір сүру мүмкіндігі болмағанымен, Артемия салина шаянының қоры көбейді.
Ал керісінше Кіші аралдың жағдайы күрт өзгеріп, жақсара түсті. 1990 жылдардың басында мұндағы теңіз суының тұздылығы мұхит суының тұздылығымен бірдей болса, 2006-2007 жылдары 10-11 г/л болды. Осының салдарынан балықшылық кәсібі қайта жанданып, мұндағы кәсіби маңызы бар балық түрі 22-ге жетті.Кіші теңіздің шығыс, солтүстік-шығыс, оңтүстік және оңтүстік-батыс аумақтарында балықтардың уылдырық шашатын орны пайда болды. 1990-2000 жылдар аралығында тек камбала-глосса балығы өндірістік маңызға ие еді. Кейіннен сазан, торта, табан, қаракөз, көксерке, ақмарқа, қылыш, шортан, қызылқанат, жайын, жыланбас, ақ амур, дөңмаңдай балықтарының саны көбейіп, өндірістік мақсатта аулайтын дәрежеге жетті. Осы ретте өте сирек кездесетін Арал шемейі мен ҚР Қызыл кітабына енген Арал қаязының да саны артты. Экологиялық жағдайы жақсарып, қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты Арал филиалының зерттеу жұмыстары нәтижесінде соңғы жылдары теңізден жылына 6-7 мың тонна балық ауланды.
Мұның барлығы тек САРАТС жобасының тек алғашқы кезеңінің нәтиежесі ғана. Екінші кезеңі салынатын болса, Көкарал бөгетін биіктетіп, теңіз деңгейін Балтық жүйесі бойынша 48,0 метр биіктікке жеткізуге, балық қорын Үлкен теңізге кетірмеуге, Шевченко, Бутаков қойнауларында және Қамыстыбас, Ақшатау көлдер жүйелерінде дрейссена бақалшағы мен мизид, қырықаяқ шаяндарын аулап, жоғарыда аталған теңіз учаскелеріне қолдан жіберуді қамтамасыз етуге, Жалаңаш, Үлкен және Кіші Сарышығанақ, Шөмішкөл, Қарасор және басқа да қойнауларды суға толтыруға, Кіші Аралды қолдан балықтандыру мақсатында тұқы, ақ амур, ақ дөңмаңдай, шұбар лөңмаңдай, ақмарқа, көксерке және бекіре тұқымдас балықтарының шабақтарын жіберуге, сондай-ақ балық аулау көлемін арттыруға үлкен мүмкіндік туар еді.
Міне, Зауалхан Ермаханов ағамыздың балық шаруашылығы турасындағы пікірі осындай. Аталған мәселені тиісті орындарда жиі көтеріп келе жатқан жергілікті ихтиолог, балық шаруашылығы саласының тәжірбиелі маманы, бүгінгі кейіпкеріміз Зауалхан Ермаханов «Азаттық» тілшілеріне берген сұхбатында да Кіші Аралдың өлі теңізге айналу қаупі бар деп алаңдайтынын жасырмаған. Өйткені, «Сырдариядан келетін су азайғалы теңіздің тұздылығы артып кеткен. Қазір теңіз суының әр литріндегі тұз мөлшері – 13 грамм. Суының тұздылығы 16 грамнан асқан жағдайда теңіздегі балық қырыла бастайды» деген.
– Жоғарыдағылар жедел шараларды қолға алмаса, Кіші Арал адамзатты асыраушы қабілетін жояды. Аралдың байырғы балықтары судың орташа тұздылығы 10 грамм болған кезде уылдырық шашып көбейетін. Егер теңіз суының әр литрінде 10 грамнан артық тұз болса, байырғы балықтардың уылдырық шашуы қиындайды. Тіпті уылдырық шашқан күннің өзінде ол балыққа айналмай жатып қырылады. Кейінгі кезде соны байқап отырмыз. Дәл қазір теңіз суының тұздылығы 13 грамм болып тұр. Балықшылардың табысымыз азайды, «балық жоқ» деп мұңаятыны да содан. Дариядан су келмегендіктен Кіші Аралдың 30 процент аумағында байырғы балықтар тіршілік қыла алмайтындай жағдайға жетті. Мемлекет Кіші Арал мәселесін шешуді шұғыл қолға алмаса, табиғат пен адамзатқа орны толмас залал келеді, – деп ескертеді маман.
Сондай-ақ, – Бұрын, Көкарал бөгеті салынғанға дейін, Кіші Аралдың тұздылығы 35 грамм еді. Яғни, мұхиттың тұздылығымен бірдей болатын. Сол қиын-қыстау жылдары Кіші Аралда Азов теңізінен әкелінген камбаладан өзге балық болған жоқ. Ресми мәліметтерге қарағанда, Қызылорда облысына жыл сайын келетін 12 текше шақырым судың үш текше шақырымы ғана Кіші Аралға құйылады екен. Құжатта бар судың теңізге құйылып жатқанына күмән келтіремін. Өйткені, биыл теңіз алып жатқан аумақтың 30 пайызында Аралдың байырғы балықтары өмір сүре алмайтындай жағдай қалыптасқан. Яғни судың аздығынан теңіз қатты тұзданып кеткен.Қазақстан дария суын тиімді пайдаланып отырған жоқ. Жылына 6 текше шақырым су құйылған жағдайда ғана Кіші Арал 5-6 жылдан соң бұрынғы қалпына келеді, – дейді.
Бұдан бөлек теңіз тағдырына алаңдаған ардагер «Сырдарияның жағасында Көксарай бөгені бар. Мақсаты – су көп кезде қор жинап, жазда Қызылорда облысына су жіберу. Қазір қарасаңыз, Көксарайда су бар. Балық өсіп жатыр. Олай болмауы керек. Су төменге қарай жіберілуі тиіс. Көксарай су тоспасының басқа маңызы жоқ. Шардара су бөгенінің де мақсаты балық шаруашылығы емес. Сондықтан Көксарайдағы суды дарияға, Шардарадағы суды өлі көкжиекке дейін жіберу керек. Кіші Аралды сақтап қалудың бір жолы осы» деген сұхбатында.
– «Арал тағдыры – адам тағдыры» деп аталып кеткенін аудан халқы өте жақсы біледі. Барлығымыздың алаңдайтынымыз осы теңіз халқы жұртшылығының ертеңгі болашағы болып отыр. Бұл жайында аудан басшысы Серік Сермағамбетов те біледі. Арнайы хат жазып, осы мақсаттағы жұмыстардың барынша тез арада шешілуіне жағдай жасаса деймін, – деді Зауалхан Ермаханов.
Оңталап ЖОЛДАСОВ
