Ұлыбританияда жарық көрген құнды жинақ
Орталық Қазақстандағы аштыққа қатысты архивтік құжаттар, айтылмаған ақиқаттар, көзкөргендер естелігі топтасқан қарағандылық ғалымдардың еңбегі Ұлыбританиядан ағылшын тілінде жарық көрді. Ол – «The Famine of 1931–1933 in Central Kazakhstan Collection of Archival Documents and Memoirs» жинағы («Орталық Қазақстандағы ашаршылық 1931-1933: мұрағаттық құжаттар мен естеліктер жинағы»). Оны «Palgrave Macmillan» халықаралық ғылыми кітап-журнал баспасы басты.Ағылшындар аттай қалаған жинақта Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, заң ғылымдарының докторы, профессор Нұрлан Дулатбеков жетекшілік еткен Е.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті ғалымдарының еңбегі зор. Ғалымдар қатарында Зәуреш Сақтағанова, Айнаш Мұстояпова, Лариса Харитонова, Қымбат Әбдірахманова, Жеңісгүл Ибраимова, Альфия Кітібаева бар.
Нұрлан Дулатбеков Орталық Қазақстандағы аштықтың егжей-тегжейлі зерттелмегенін айтады. Әсіресе, зұлматты көзімен көрген тірі куәгерлер азайған қазіргі тұста бар шындықты естіп, олардың өз ауыздарынан жазып алу міндет дейді. Ғалымның айтуынша, Орталық Қазақстанда халықтың сол кезде толық отырықшылыққа көшпеуі тарихи деректерді қағазға дер кезінде түсіруге мүмкіндік бермеген. Сол ақтаңдақтарды тірі куәлердің деректері толықтыра түспекші. Деректерді жинауға университет оқытушылары, ғалымдарымен бірге студенттер де жұмылдырылған. Онлайн оқу кезінде университеттің ұжымы осындай игі істі қолға алған екен.
– Пандемия кезінде студенттер онлайнда жүргенде әрқайсысына, әр оқытушыға өз отбасыларының тарихын сұрастырып, қағазға түсіруді тапсырдық. Мысалы, отызыншы жылдары не болды? Отыз бірде ше? Отыз төртінші жылдағы жағдай қандай еді? Депортация кезіндегі отыз бесті халық қалай бастан өткерді? Осылайша, бұл зерттеу факультетаралық жұмысқа ұласты. Филология, шет тілдері, тарих факультеттерімен қатар барша оқытушы құрам атсалысты. Аштыққа қатысты әр отбасынан сауалнама жиналды. Архивке де жүгіндік. Осы ізденіс арқасында бұрын-соңды жарық көрмеген эксклюзив материалдар да табылды. Топтастырып, «Ашаршылық. 32 жыл» жинағы өткен жылы екі тілде шықты. Былтыр оның таныстырылымы өтті. Жинақты Ұлттық кітапханадан бастап, еліміздің барлық кітапханасына тапсырдық. Негізінен, жинақтаушы – оқытушылар. Олар Осакаров, Шет аудандарына, Балқаш қаласына арнайы барып, материалдар іздеді. Барлық өңірде болдық деп айта алмаймыз. Уақыт аздық етті. Ең алдымен, жинақтың бірінші нұсқасын шығаруды мақсат еттік. Біз саяси емес, ғылыми көзқарас тұрғысынан зерттеу жасадық. Аштық туралы білетіндер өмірден кетіп жатыр. Куәлардан шындықты біліп қалу мақсаты тұрды. Кітап шыққан соң ол туралы жер-жерде жазылып, айтылды. Содан кейін «Macmillan» баспасы бізге ағылшын тілінде шықса деген ұсыныс жасады. Аудармасы университеттің шет тілдер факультеті оқытушыларының еңбегі. Ол сараптамадан сәтті өтті, – дейді Н.Дулатбеков.
Дүниежүзілік баспа сұранысымен алғаш ағылшын тілінде жарық көрген гумманитарлық бағыттағы зерттеу кітабының бірі – осы жинақ. Ол университеттің ғылыми әлеуетін көрсетсе керек. Атақты ағылшын баспасы алдағы уақытта уинверситетпен ынтымақтастық орнатуға мүдделі.
– Лайықты жұмыстарымызды баспаға ұсынуға әзірміз. Бұл бастамасы ғана, – дейді Н.Дулатбеков.
Зерттеуші ғалымдардың мәлімдеуінше, жинақтың бірегейлігі – онда Орталық Қазақстан туралы деректердің көптеп топтасуында. Ағылшындардың назарын аударған да осы секілді. Тарих ғылымдарының докторы Зәуреш Сақтағанова да аталған жинақпен тұспа-тұс жарық көрген «Ашаршылық. Аштық. 1928-1934» аталған бес томдықта Орталық Қазақстан жөнінде деректің кемдігін айтты.
– Бiздің кітабымызбен қатар Еліміз бойынша «Ашаршылық. Аштық. 1931-1934» бес томдығы жарық көрді. Бірақ осы бес томдықтың өзінде Орталық Қазақстан туралы материалдар шамалы ғана. Сырдария, Оңтүстік Қазақстан, Жетісу, Солтүстік Қазақстан облысы бойынша көп құжаттар сақталған. Оның себебі мынада. Бұл өңірлерде дәстүрлі отырықшы қалалық және ауылдық мекендер мол болған. Осыған сәйкес оларда архивтік іс жүргізу ерте қолға алынғаны белгілі.
Орталық Қазақстанға келсек, негізінде мұнда барынша қазақтар тұрды және олар көшпелі, жартылай көшпелі тұрмыс кешті. Оған қоса, Қарағанды тек 1934 жылы ғана қала мәртебесін алды. Бұл дегеніңіз, құжаттардың Орталық Қазақстанда аздығын айғақтайды. Сонымен қатар Қарағанды облысының орталығы 1931-1933 жылдары Петропавл болған. Ол да өзіндік әсер етті. Мұның сыртында, мен Алматы, Петропавл, Қарағанды архивтерінде жұмыс істегенде құжаттардың «тазартылғанын» көрдім. Қазір оның қай күштік құрылымдар тарапынан және қандай ауқымда екенін айту қиын. Бірақ бір анығы – архивтік құжаттардың қандай да бір бөлігі жоғалып кеткендігі, – дейді Зәуреш Сақтағанова.
Сонымен бірге ғалым бұл бағытта аудандағы архивтердегі құжаттардың әлі де қозғалмай жатқанына назар аударады. Онда қозғаусыз қалған құнды құжаттар барын да айтты. Ол келесі кітапқа жүк деседі қарағандылық ғалымдар.
Қарағанды
egemen.kz
