Қайран, Көкарал!
Телефон соғылды. Құлақ түрдік. Қарлыққан дауыс. Сәл-пәл жөтеліп алып:– Қуанышбай ініміздің кітабы шығыпты. Қолыңызға тиді ме? Ақтөбе қаласында басылған. 241 беттік. Теңіз жайлы ғой. Па-й, көгілдір айдынымыз-ай! Сағынышқа айналғаны қашан?! – деп толғанады.– Е-е, сол азаматтың 2011-жылы жарық көрген «Құтты шаңырақ» кітабын оқығаным бар. Өткен-кеткенді бүгінгі ұрпаққа жеткізгенге не жетсін?!-деп шынайы ойымды білдірдім.
«Көкарал» биігің қазіргі «Қаратерең-Көкарал» плотинасына зәу төбеден көз тастап маңқиып тұр ғой. Аштық пен қуғын-сүргінге, кешегі 1941-1945 соғыс жылдарында жер аударылғандарға пана болған аймақ еді-ау! Сол соғысқа Ауан мен Көкарал ауылдық кеңесінен 333 адам шақырылған екен. Солардың 98-і ғана оралған. 235-і майдан даласында қалған. Бәрінің де аты-жөні беріліпті. Кітаптың «Тарихы кенен Көкарал» деп аталуы да кім-кімді де зер салып оқуға шақырғандай. Қуанышбай 1966 жылдары кеңес Армиясы қатарында азаматтық борышын өтеп келіп, Алматының энергоқұрылыс техникумын бітіргелі осы Аралда. Аудандық электр жүйесінде инженер, бастықтың орынбасары болып жүріп, еліміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономика келгесін 1998 жылдан Арал мен Қазалы аудандарын жабдықтайтын «Дәулетэнерго» ЖШС-ның директоры. Содан бергі 22 жыл бойы осы қызметте. Аудандық мәслихаттың 3-4-ші шақырылымдарының депутаты, ол ауданның «Құрметті азаматы» да. Марапаттары да баршылық. Қоғамдық іс-шараларға демеуші, қайырымды басшы ретінде де көпке танымал.
Ал қызмет арасында қаншама дерек жинап, архивтерді ақтарып, көз майын тауысып кітап шығаруы, бұл енді ерлікке пара-пар іс десек болады. Сөз басында былай депті:
– «Құрметті көкаралдық бауырлар! Адам айтса нанғысыз, ғасырлар бойғы ата-бабаларымыздың қонысынан ауып, ауылымыз жер бетінен жойылып кетеді деп ешқайсымыз ойламаған болармыз. Адам қолымен жасалған зұлымдықтың әсерінен «Балапан басына, тұрымтай тұсына» дегендей, туған жерімізде тек қана әр төбе басындағы ата-баба қорымынан басқа ештеңе қалмады. Ауылымыздың кезінде қандай болғаны, кімдердің онда өмір сүргені, бізді осы күнге жеткізген ата-әжелеріміз туралы ұмытып барамыз. Келешек ұрпағымыз біле жүрсін деген оймен осы кітапты құрастырып отырмын. Кітапқа ауылда азды-көпті әр салада еңбек еткен, қазір жасы жетпістен асқан азаматтар кіріп отыр. Бұл кітап әдеби көркем шығарма емес, естелік ретінде ауылдастарыма арналған».
Міне, «Көкаралдың» байырғы балықшысы, кейін колхоз басқармасының орынбасары қызметін ұзақ жыл атқарып, ауыл-аймағына сыйлы, қадірменді Ердіхалық ақсақалдық ұлы Қуанышбай осылайша қалам сілтепті. Кітаптың оқуға тілі жеңіл әрі нақты фактілерге толы.
Мақтансаң, осындайда мақтан!
(Екі ғасыр сақталған дерек)
1995 жылы Франция Ватерлеоо түбіндегі шайқас жеңісінің 180 жылдығын атап өтті. Сол салтанатты шараға қатысуға көтпеген елге шақырту жіберілді. Соның ішінде Қазақстан да бар. Біздің мемлекеттік делегация салтанатқа 30 жылқы, 6 зеңбірек және 6 киіз үй алып барды. Француздар әлгі киіз үйлерді әскери шайқастың театрландырылған көрініс өтетін алаңның дәл ортасына тікті. Олар Франция армиясының бас штабын орналастыру үшін біздің делегацияға өтініш айтып, киіз үйдің бірін сұрап алады.
Салтанатты шара кезінде делегаттардың бірі тілмаш арқылы:
– «Бізді не үшін бұл іс-шараға шақырды? Қазақтардың Ватерлеоо шайқасына қандай қатысы бар?» деп сауал қояды.
Сонда Француз генералы былайша жауап қайтарыпты:
– Сіздер, қазақтар, өздеріңіздің ата-бабаларыңыздың 1812 жылғы ерліктері туралы білмейсіздер. Наполеон армиясының Ресей түкпіріне дендеп енуіне дәл солар кедергі жасады. Франция мұрағаттарында Наполеонның Ресейге жорығына қатысты барлық деректер бар. Қанша адам аттанды, қаншасы қаза тапты, тұтқынға түскендері қанша, хабарсыз кеткендері қанша деген мәлеметтермен қатар, қанша шарап ішілгені, жылқыларға қанша жем бөлінгені туралы деректердің бәрі хатталған. Бұлардың бәрі Францияның өткен тарихы ретінде сақталады.
Наполеон Бородино түбіндегі шайқаста Кутузов басқарған орыс армиясын үлкен шығынға ұшыратты. Кутузов Мәскеуді қорғауға шамасы келмей, әлсіреген армия қалдығымен шегінуге мәжбүр болды. 1812 жылдың 14 қыркүйегінде Наполеон Мәскеуді алып, онда 34 күн болды. Кейіннен еш жақтан қауіп күтпеген Француз армиясына кенеттен белгісіз атты әскер армиясы шабуылдап, француздарды шегінуге мәжбүр етті. Француздар өздеріне кімдер шабуыл жасағаны туралы іздестіру барысында келесі фактілерді анықтайды.
Сөйтсе, орыс патшасы І-ші Александр қазақ ханынан көмек сұрап, хабаршы жібереді. Қазақтар патшаның өтінішін жерге қалдырмай, көмек көрсету туралы шешім қабыдайды. Осыдан соң Ұлы жүз 50 мың, орта жүз 12 мың, кіші жүз 30 мың атты әскер шығарады. 92 мың атты әскер француздарды Мәскеу түбінен қуып шығу үшін алыс жорыққа аттанады. Олардың жолы Башқұрт жерінен өткенде Башқұрт халқы да өз әскерлерін қосады. Осылайша атты әскер құрамы 100 мыңнан асады.
Француздар мұндай күшке қарсы тұра алмады. Қазақ-Башқұрт атты әскері француздарды Смоленскіге дейін өкшелеп барды. Қолбасшы Кутузов Қазақ-Башқұрт әскері француздарды қуғаннан кейін ғана Мәскеуге кіре алды.
Тарихтың бұл ақиқатына қазақ халқы екі ғасырдан кейін, француздар өз мұрағатын көпшілік назарына ұсынылғаннан кейін ғана қол жеткізе алды.
Әне, мақтансаң, осындайда мақтан, қазағым!
Захир Жұппамбет,
дербес зейнеткер
