АЭС – энергетикалық қауіпсіздік кепілі
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев кезекті жолдауында «Қазір әлемде энергия тапшылығы күшейіп барады. Елімізге сенімді және экологиялық таза қуат көздері аса қажет. Сондықтан біз атом энергетикасын дамытуға баса мән беруіміз керек деп ойлаймын. Себебі экономикамыз күн өткен сайын мол энергияны қажет етуде. Мұндай сұранысты атом энергетикасы қамтамасыз ете алады. Қазір дамыған және дамушы 30 мемлекетте 200-ге жуық атом электр стансасы жұмыс істеп тұр» деген болатын. Бүгінде атом электр станциялары көптеген елдерді электр қуатымен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Олардың құрылу тарихы XIX ғасырдың аяғында атомның ерекше қасиеттерін ашқан және осы қуатты бейбіт мақсатта пайдалануға мүмкіндік берген ғылыми жаңалықтардан басталды. Нәтижесінде, бүгінде атом электр станциялары әлемдегі энергетикалық жүйенің маңызды элементі болды және әлемдегі ең ірі уран қорларына ие Қазақстан да жаңа атом станциясын салу мүмкіндігін қарастыру үстінде. Негізінен, Екінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалануды белсенді зерттеу кезеңі басталды. Атом энергиясы алғаш рет 1951 жылы АҚШ-тың Айдахо штатындағы Арко қаласындағы шағын эксперименттік қондырғыда электр энергиясын өндіру үшін пайдаланылды. Бұл қондырғы ядролық реактордың көмегімен электр қуатын бірінші болып өндірді, бірақ оның қуаты бірнеше шамдарды қуаттандыруға ғана жеткілікті болды.
Сонымен қатар, соғыстан кейінгі жылдары КСРО-да осындай жобалар дамыды. 1954 жылы Обнинск қаласында әлемдегі алғашқы өнеркәсіптік атом электр станциясы іске қосылды, ол өнеркәсіптік кәсіпорындар мен халықты электр қуатымен қамтамасыз ете бастады. Бұл оқиға КСРО-да және бүкіл әлемде атом энергетикасының бастамасы болды. «Обна» атом электр станциясының қуаты небәрі 5 мегаватт болды, бірақ бұл атом энергиясын қоғамның энергетикалық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін пайдалануға болатындығын көрсетті. Обнинск қаласындағы тәжірбиеден кейін АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония елдері қарқынды түрде атомдық энергияның дамуына күш салды.
Ал әлемдегі ең ірі уран қорларына ие Қазақстан атом энергетикасының әлемдік нарығында маңызды рөл атқарады. Сондықтан 1973 жылы Ақтау қаласында алғашқы атом электр станциясы БН-350 салынды. Бұл бірегей станция электр қуатын өндіріп қана қоймай, теңіз суын тұщыландыру үшін де пайдаланылды, бұл тұщы су тапшылығы бар аймақ үшін өте маңызды болды. БН-350 алғашқы және жалғыз атом электр станциясы және ол 1999 жылға дейін жұмыс істеді. Ол жабылғаннан кейін Қазақстан уранның орасан зор қорларының болуына қарамастан жаңа атом электр станцияларын салуға асықпады. Алайда жаңа атом станциясын салу мәселесі соңғы жылдары, ел энергетика саласындағы қиындықтарға тап болған кезде және табиғи энергия көздеріне көшу қажеттілігі туындаған кезде бірнеше рет көтерілді.
Соңғы жылдары Қазақстанда атом электр станциясының құрылысы туралы мәселе Үкіметте және сарапшылар арасында талқыланатын негізгі тақырыптардың біріне айналды. Қазақстан экономикасы қарқынды дамып келе жатқан және электр энергиясына қажеттілігі артып келе жатқан ел ретінде атом энергетикасын өзінің энергетикалық проблемаларын шешудің перспективалы жолдарының бірі ретінде қарастырады. Атом электр станцияларын салудың басты дәлелдерінің бірі – бүгінде елдегі электр энергиясының негізгі көзі болып табылатын көмір электр станцияларына тәуелділікті азайту мүмкіндігі. Көмір станциялары Қазақстандағы барлық электр энергиясының шамамен 70%-ын өндіреді, алайда олар сонымен қатар экологияға теріс әсер ететін көмірқышқыл газының ең ірі көзі. Климаттың өзгеруіне қарсы жаһандық Күрес және көптеген елдердің парниктік газдар шығынын қысқартуға ұмтылысы жағдайында атом энергетикасына көшу Қазақстан үшін «Жасыл экономика» бағытындағы маңызды қадам болуы мүмкін.
Бүгінде осы бағытта Қазақстан Үкіметі жаңа атом станциясын салу үшін бірнеше орын қарастыруда. Нұсқалардың бірі – Шығыс Қазақстан облысында орналасқан Курчатов қаласының маңындағы алаң. Курчатовтың атом энергетикасымен байланысты бай тарихы бар, өйткені мұнда кеңес заманында ядролық сынақтар жүргізілген Семей ядролық полигоны болған. Бүгінде бұл атом энергетикасы саласында зерттеулер жүргізіліп жатқан еліміздің ғылыми орталықтарының бірі.
Сонымен қатар Қазақстан Үкіметі объекті салу барысында жылдам нейтронды реакторлар немесе қуаты аз модульдік реакторлар сияқты жаңа, неғұрлым инновациялық технологиялы бірнеше нұсқаларды қарастыруда.
Ол үшін ең қауіпсіз шешімдердің бірі – Ресейде, Қытайда және бірқатар Еуропа елдерінде кеңінен қолданылатын су энергетикалық реакторларының технологиясы. Бұл реакторлар қауіпсіздіктің жоғары деңгейіне ие және пайдалану шығындары салыстырмалы түрде төмен.
Тағы бір нұсқа – соңғы уақытта танымал болып келе жатқан төмен қуатты модульдік реакторларды пайдалану. Оның дәстүрлі үлкен реакторларға қарағанда бірнеше артықшылықтары бар. Біріншіден, олар модульдік құрылымының арқасында тезірек және арзанырақ салынуы мүмкін, бұл құрылыс уақытын қысқартуға және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Екіншіден, мұндай реакторлардың қауіпсіздігі жоғарылайды, өйткені олардың көпшілігі төтенше жағдайлардың алдын алу үшін белсенді араласуды қажет етпейтін пассивті қауіпсіздік жүйелерін ескере отырып жасалған. Алайда технология әлі де әзірлеу және коммерцияландыру сатысында, сондықтан оны Қазақстанда қолдану қосымша зерттеулер мен дайындық жұмыстарын қажет етеді.
Атом электр станциясын салу – бұл ішкі мәселе ғана емес, сонымен қатар халықаралық саясаттың маңызды элементі. Қазақстанның әлемде уран нарығындағы басты ойыншы болып табылуы да басқа мемлекеттер мен ірі халықаралық компаниялардың назарын аударады. Соңғы жылдары Қазақстан Ресей, Қытай, Франция және Жапония сияқты елдермен ынтымақтастықты белсенді дамытуда және олардың әрқайсысы атом энергетикасы саласында бай тәжірибесі бар елдер. Айталық, Ресейлік «Росатом» компаниясы Қазақстанның ядролық саладағы негізгі серіктестерінің бірі болып табылады. Ресейдің бүкіл әлем бойынша атом электр станцияларын салу мен пайдалануда тәжірбиелі және оның сараптамасы Қазақстан үшін пайдалы болуы мүмкін. Өз кезегінде, атом энергетикасын белсенді дамытатын Қытайдың да бірлескен жобаларға қызығушылығы мол, өйткені ол мұны Орталық Азия нарығындағы өз позициясын нығайту мүмкіндігі деп санайды.
Қазақстандағы атом электр станциясының құрылысы елдің экологиясына айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Атом энергетикасының басты артықшылықтарының бірі – көмірқышқыл газы мен басқа ластаушы заттардың шығындыларын азайту, бұл ауа сапасын жақсартуға және климаттың өзгеруін бәсеңдетуге көмектеседі. Климаттық өзгерістерге қарсы жаһандық күрес жағдайында атом энергетикасына көшу Қазақстанға парниктік газдарды қысқарту жөніндегі өз міндеттемелерін орындауға көмектесе алады.
Дегенмен, кез келген басқа энергетикалық технология сияқты атом энергетикасының да экологиялық қауіптері бар. Олардың негізгілері – радиоактивті қалдықтар мен атом реакторлары. Қауіптілікті азайту үшін атом электр станцияларын салу және пайдалану кезінде экологиялық тұрақтылықтың ең жоғарғы стандарттарына сәйкес келуі маңызды. Сонымен қатар, радиоактивті қалдықтар қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына қауіп төндірмеу үшін оларды кәдеге жарату мен сақтаудың тиімді стратегияларын әзірлеу қажет. Қазақстан оларды басқаруда халықаралық тәжірибені пайдалана алады, сондай-ақ іске жарату мен бақылаудың сенімді жүйесін құру үшін үздік тәжірибелерді бейімдей алады. Сондай-ақ, ел экологиялық жүйеге ұзақ мерзімді әсерді азайту үшін АЭС салынатын аумақтарды қалпына келтіру және оңалту жоспарларын әзірлеуі керек.
Мемлекет басшысы Жолдауында: «Ел өміріндегі әрбір маңызды қадам жұртшылықпен бірлесіп жасалуға тиіс. Атом электр стансасы туралы референдумға қатысты да дәл солай болуы керек. Былтыр мен бұл мәселе бойынша өз пікірімді айттым, яғни, референдум тақырыбының қоғам талқысына түскеніне бір жыл болды. Бұл азаматтарымыздың жан-жақты ойланып, салмақты шешім қабылдауына жеткілікті мерзім деп ойлаймын. Сондықтан мен Үкіметтің ұсынысын қолдаймын.
Алдағы референдум кең ауқымды жалпыұлттық диалогтың тағы бір айқын көрінісі болмақ. Шын мәнінде, бұл – «Халық үніне құлақ асатын мемлекетке» тән сипат. Біз осындай қадамдар арқылы жаңа қоғамдық-саяси мәдениеттің негізін қалаймыз. Маңызды мемлекеттік шешімдер қабылдаудың жаңа үлгісін жасаймыз» деген еді.
Айта кетейік, атом электр стансасын салу мәселесіне қатысты жалпыұлттық референдум биылғы 6 қазанда өтеді.
Г. САҚТАПОВА
