/Ш. Дәрмағамбетов– 90 жас/ Журналистиканың жарық жұлдызы

...Ойланып келемін. Қалай қабылдайды екен дегенкүдігім де жоқ емес. Өйткені, ол кісінің екінің біріне ашыла бермейтінін ұзынқұлақтан жиі еститінмін. «Тәуекел түбі–жел қайық, өтерсің де кетерсің» деген тәмсіл жетегінде журналистиканың жарық жұлдызы саналған Шәкірат Дәрмағамбетовтің шаңырағына бас сұқтым. Үй-іші тым-тырыс. Кекіл шашы желбіреген кішкентай тәй-тәй басып, қолын созды. Ішім кәдімгідей жылып, «ата көрген...» деген осы шығар деп пайымдадым.
–Ассалаумағалейкум, ақсақал!
–Уағалейкүмассалам, бала жоғарлат, деген қария парақтап отырған қағаздарын жиыстыра бастады. Амандық-саулық сұрап жатырмын. Кеудесі алтын сандық қарттың білері көп екені сарғайған газет тігінділері мен қаттаулы қағаздардан, том-том кітаптардан аңғарылады. «Жылқы кісінескенше, адам тілдескенше» демекші, алаңсыз әңгіме тінін тарқаттық. Тыңдай бергің келеді. Тоқсанның төріндегі кейіпкеріміз ақиқаттың ақ туын биік ұстаған, адал еңбегімен бүгінгідей дәрежеге көтерілгенін дүйім ел жақсы біледі. Салаға сіңірген өлшеусіз еңбегінің арқасында ел құрметтейді, төбеге көтереді.
Жоспарды орындауға атсалысқан жеткіншек
Балықшы отбасында дүниеге келген бала ерте есейді. Әкесі Дәрмағамбет ізбасарына адал еңбек қана алға оздыратынын айтудан жалықпаған көрінеді. Қасынан бір елі тастамай, қаршадайынан еңбекке баулыған. Ақ сүт берген анасы Набат та үміт артқан ұлына біреудің ала жібін аттамауды үнемі айтып, санасына тоқыған. Жанұя–шағын мемлекет. Қағылез жеткіншек қос қамқорының ақыл-кеңестерінен көп нәрсе ұқты. Шаттығы тарқамаған шаңырақтың отағасы 1942 жылы Қарағандыдағы еңбек армиясына аттанды. Үлкен жолға аттанып бара жатып, бауыр еті баласына үлкен міндет жүктеп, орнын жоқтатпауды тапсырды.
Алақандай ауыл. Тұрғындарының басым бөлігі теңіз тереңінен су маржанын сүзеді. Белгіленген жоспарды орындауға асығады. Талап солай. Сол еңбеккерлер арасында Дәрмағамбеттің тұңғышы да жүрді. Үлкендер ақжал толқынмен алысқан жас өренге сенім артты. Жандарына ертіп, айдын төсін бірге шиырлады. Күн артынан күн, ай артынан ай жылжып, Дәрмағамбеттің қолғанаты балық аулау ісіне әбден төселді. Көктем шығып, қыс қаһарына мінгенше, теңіз төсінде әбжіл қимылымен танылды. Жүктелген тапсырмаларды орындау арқылы пысыды. Осылайша, 13 жастағы ұлдың қайық үстіндегі өмірі туған жер тұсындағы Баян көлінен басталып, Ұлы теңізбен шектесіп жатты.
«Возрождение» аралы. Мұнда әскерилермен уағдаласып, ата кәсіптен түсетін өнімді еселеу ісі тіптен қиямет-қайым. Жағалауда тірлік кешкен адамдар арасынан «сен тұр, мен атайын» деген кіл мықтылардан бригада жасақталған. Орталарында жасы кіші дегенмен, анау-мынау тепсе темір үзетін жігіттермен теңескен Шәкірат та бар.
–«Әй, бала, қатарға қосыл.
–Сенің орның бөлек. Бір жағымызды алып жүресің» деген ағалар үнінен қуат алған жеткіншек, өркеш-өркеш толқынымен ерекшеленетін теңіз үстінде тізбектелген қайықтардың біріне мінді. Теңізде туып, теңізде өскен ұл ештеңеден қаймықпады. Елдің қамын күйттеген іс барысында ағалар сенімін ақтағаннан асқан бақыт жоқ деп білді. Алып-ұшқан жүрегін мақтаныш сезімі кернеп, әр ісін жеңісті жақындатуға қосқан үлесім деп ұқты. Николай тауының етегінде таңмен таласа тұрып, су тереңінен құлаш-құлаш ау тартқан ұлан шемая балығын аулауға тынбастан атсалысты. Нәтижесінде, еңбек армиясындағы әке жоспарын асыра орындағаны үшін басқарма тарапынан алғыс алып, еңбекақысын анасының алақанына салды. Қияға қағылған қанат осылайша қатайды.
Үлкен өмірге жол
Теңізде түнеп, жағасында түстенген Шәкіратты құрбы-құрдастары қуана қарсы алды. Еңбекте де, оқуда да озат ұлдың аты алақандай ауылда айрықша атала бастады.
–«Тіл-аузымыз тасқа.
–Дәрмағамбеттің баласы кәнігі балықшы атаныпты»,-деген жерлестері оның бір жерден шығатынын кесіп-пішіп қойғандай сыбырласты.
Солай болды да. Қаратереңдегі алтын ұя мектебінен сапалы білім, саналы тәрбие алған бозбалаға ұстаздары сәт-сапар тіледі. Қызылорданы бетке алған арманы асқақ жас іргелі білім ордасында тарих-география пәндері бойынша оқыды. Институт қабырғасында жүргенде де кең маңдай ағай-апайлардың үмітіне айналды. Кадр тапшы кез. Соғыс салған зардаптан халық есін енді жия бастаған. Институт басшылығының шешімімен бірнеше түлек Гурьев облысына жолдама алды. Қатарында кейіпкеріміз Шәкірат та бар еді...
Үкімет оқытты, қызмет ұсынды. Енді уақыт оздыру орны толмас қателік. Осыны жан-тәнімен түсінген маман жоғарыда аталған облыстың жалғыз қазақ мектебінің есігін сеніммен ашты. Партаға жайғасқандардың көбі әскерден оралған ересек жігіттер. Жұмыс ауқымды. Шәкірат педагогиканың басты қағидасы аясында іс жасады. Бәрін жүйелі түрде шешті. Кедергілерді еңсерді. Оқушылардың білім деңгейін әбден зерделеп, әділ баға қоюды ұстанды. Кейбір ата-аналар тарапынан «бұл қайдан келген білгір» деген кертартпа көзқарас қалыптасып, мектепке келіп шу шығарғандар да болды. Көзбояушылыққа жаны қас ұстаз өз жолынан танбай, мектептегі білім сапасының төмендігін қалалық білім бөліміне дәлелдеді. Ақырында, келген комиссия өкілдері педагогтың жанайқайына құлақ түріп, балалардың сауатсыздығына көз жеткізді.
Атырау облысындағы тартысты айлар осылайша өрби берді. Есімі білім қызметкерлері тарапынан жиі аталды. Беделі көтерілді. Тіптен ең бұзық балалардан құралған сыныпқа жетекшілік еткен кезде, аралдық мұғалім бетімен кеткен оқушыларды тәртіпке салды. Үй-үйді аралап, жүгенсіз жеткіншектердің әке-шешесімен жеке дара сөйлесті.
Бірде қызық оқиға орын алды. Өз ісіне шындап берілген Шәкірат ауатком төрағасы орынбасарының үйіне де кіріп, тентегінің сабаққа құлықсыз екенін, осы бетімен кете берсе, болашағы қиынға соғатынын еш бүкпесіз баяндады. Зәулім үйдің төрінде жантайған үлкен лауазым иесі ертесіне мектепке арнайы соғып:
–Мен бір нәрсеге таң қалдым. Кәсібіне адал ұстаздар некен-саяқ деуші едім. Олай емес екен. Мені іздеп үйіме Шәкірат есімді жас мұғалім келді. Балам туралы мән-жайды жасырмай бетіме басты. Осы кезге дейін оқушының үйін аралаған ұстазды алғаш көруім,-деп, басқаларды онан үлгі алуға шақырды.
Қиындығы мен қызығы қатар жүрген күндер керуені алға жылжыды. Мерейі тасыған кадрға сұраныс арта түсті. Өкініштісі, ойламаған жерден Шәкіраттың денсаулығы сыр берді. Қысқасы, науқас меңдеп, батыста ұзақ бола алмаған ол, тіршілік толқынымен айдынды Аралды бетке алды...
Туған жердегі толымды тірлік
Адам жанының саулығы бәрінен қымбат. Шәкірат теңіздің саф ауасымен тыныстайтын әдетімен ақжал толқындарға қарап көп ойланды. Ендігі бағыт қалай болмақ? Еңбек кітапшасына кім назар аударады. Институттан алған диплом кәдеге аса ма? Көп ұзамай санадағы сан-сауалдың жауабы табылды. Аудандық оқу бөлімінен шақырту түсті. Олар да жас маманның мұғалімдік жолынан құлағдар екен.  Енді не тұрыс. Барды, тиісті сала басшыларымен бағыттасты.
–Керексің, денсаулығыңның жақсарғанын да естідік. Бізге директор тапшы. Шөмішкөлге барасың, анау-мынау емес, басшылық қызмет. Еңбек жолын мектептен бастаған кәсіби маманға бұл сала жақсы таныс деп білеміз,- деді адам танитын ағалар.
Жұмыстың бүге-шігесіне қанық Шәкірат тартынбады. Табиғаты сұлу ауылдағы мектепте қолтаңбасын қалдырды. Өзіне тән ісін жалғастырды. Одан әрі қызмет баспалдағы Шижаға, Қаратерең мектептерін басқаруға бастады. Мұны да абыроймен атқарды. Бір айта кетерлігі, жүрген жерінің барлығында тың ойларын жүзеге асырды.  Ізденді, ұстаздар мен шәкірттерге қолайлы жағдайлар жасады.
Қаратереңдегі қарбалас Шәкіратты тіптен ширата түсті. Миллионер колхоздың шаруасы шалқып тұрғанымен, білім жағынан мәселе бар. Соны шешуді мойнына алған директор Дәрмағамбетов жаңашыл үрдісін жалғастырды. Сонау Литва елінен Аралға жолдамамен келген орыс тілі пәнінің мұғалімін аудандық білім бөліміне қолқа салып, ауылға тартты. Ондағы ойы–шалғай ауылдағы жұртшылықты өркениет көшіне ілестіру-тұғын. Еңбегі еш кетпеді. Ата-ана да, бала да мәз. Жағалауды жер жәннатына балаған жасөспірімдер литвалық бойжеткеннен көп нәрсе үйренді. Сары қыз жатырқауды білмейтін ауыл халқына әбден бауыр басты. Алайда, сөз байласқан теңізші күйеу жігіт сүйіктісіне оқтын-оқтын хат жазып, ара-тұра ауылға іздеп келіп жүрді. Отбасылық өмір бастайтын күн жеткенін жиі есіне салды. Ақырында, қос ғашық қосылды. Алақандай ауылдың бір қызындай болған Алла Иорданова еңбекші қауыммен қимай қоштасты.
Үнемі ой үстінде жүретін Шәкірат ауылдан жаңа мектеп салуды жоспарлады. Бұл жөнінде басқарма төрағасы Мақсұтқали Демесіновпен ақылдасқанда:
–«Жас келсе іске» деген. Біз тарапынан қолдау жасалады,–деп игі бастаманы бірден қолпаштады.
«Жазған құлда шаршау жоқ». Сөзден іске көшкен ол кірпіш құйып, жаңа білім ұясының іргесін қалады. Ауыл тұрғындары біркісідей жұмылды. Көп ұзамай асыға күткен мектеп те пайдалануға берілді. Артынша, тағы бір мәселенің басы қылтиды. Әсілі, ел үшін жасаған шаруа аяқсыз қалмауы тиіс. Шәкірат кешкі мектеп ашуға құлшына кірісті. Себебі, шалғайдан қатынап оқитын балықшылардың балалары жетерлік. Олардың жайын өзі ойламаса, кім ойлайды.
Әйтеуір, ашылды-ау. Айтуға оңай болғанымен, қаншама шаруа атқарылды. Ауылдағы 4 жылым бригадасына ұсыныс тастағанда, ұрпақтарының жайын ойлаған олар бірден келісім берді.  Нақтысы, балықшы ағалар жас коммунистің үніне үн қосты. Тамақ пен өзге де қажетті жабдықтар рет-ретімен шешілді, қаржы көздері табылды.
Күйбең тірлік мезі еткен елге тағы не істеу керек? Салмақты сауал ел алғысына бөленген Шәкіраттың мазасын алып, ұйқысын бұзды. Сосын талай жерге ат арылтып, халықты партия тынысымен таныстырып, еңбек озаттарын қалың бұқараға насихаттап отыруды көздеген ойын тиісті орындардың назарына ұсынды.
Өткен күнде белгі бар. Қарт журналистпен сұхбаттасқан сайын, ХХ ғасыр көз алдыңа келеді. Сырбаз жаннан көркем сөздер төгіле түседі. Жұртының жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған кісінің кісілік келбеті айшықтала береді, айшықтала береді.
Баспасөзге жасалған бетбұрыс
–Мына ән қандай ғажап еді...
Жүректі елжіретеді екен,-деген тұрғындар радиодан тамылжыта шырқалған әсем сазды тапжылмай тыңдады.
–Айтатыны жоқ, көсегесі көгергір Дәрмағамбеттің ұлы біздің көзімізді ашты ғой,–деді қорадағы қой-ешкісін жайғарып болып, қою шай толы кесені қолына алған шал.
Қаратереңде радио мен газет хабар таратып, кісі қызығарлықтай мәдениет қалыптасты. Ақпарат құралдарының қаузаған тақырыптары да сан алуан. Жұмысқа мойны жар бермей, «жеңілдің үстімен, ауырдың астымен» жүргенді жаны сүйетіндер сынға ілігіп қалмаудың қамын күйттеді. Партия жоспарын орындауға шабандық танытатындар кәдімгідей естерін жиды. Жұмыс алға басты. Шәкіраттың «Озат балықшы» атты үнпарағы ақпарат айдынына желкен керіп, облыстан бәйге алып та үлгерді. Аудан орталығынан жүзден астам шақырым алыс жатқан ауылдағы соны жаңалықтардан атқару комитеті де хабарсыз емес. Әрбір материал бағыттасып барып жарияланатын.
Бір күні Шәкірат Дәрмағамбетов аудандық партия комитетінің бюросына шақырылсын деген тапсырма берілген соң, еңсесі тік азамат ақ көйлек киіп, галстук таққандардың ортасынан табылды. Жиында атқарушы билік қаратереңдіктерге рухани байлық сыйлаған жанның жұмысын оң бағалап, жылы лебіздерін жарыса білдірді. Бюро отырысында елдің мәселесі жан-жақты қаузалып, соңынан оған «Социалистік Арал» газетінің өндіріс-транспорт бөлімінің меңгерушісі болу жөнінде ұсыныс тасталды. Міне, осы тұстан бастап, ұстаз Шәкіраттың қиындығы мен қызығы қатар жүретін журналистік жолы бастау алды.
Баспасөз саласының көрнекті өкілдерінің қатарына қосылған қаламгер «журналист пен қасқырды» аяқ асырайды деген қағида негізінде қала мен даланы шарлады. Көрген-білгенін қағазға түсіріп, ойлы оқырман іздеп жүріп оқитын тұшымды материалдарын мерзімді баспасөз беттерінде жиі жариялады. Бертін келе, Қазалы аудандық «Ленин туы» газетінде қызмет етіп, редактордың орынбасары атанған Шәкірат сенімге селкеу түсірмеді. Облыстық «Ленин жолы» газетінде 1965-1995 жылдар аралығында Арал, Қазалы аудандары бойынша меншікті тілші болып, журналистиканың ыстығына күйіп, суығына тоңды. Заманында талайларды ұйқысынан оятқан  фельетондары оңай пайда табуға құныққандарды райынан қайтарды.  Қоғамның келеңсіз шақтарын ашып көрсетуде алдына жан салмаған газет қызметкері қаншама дөкейлердің бюрода басы салбырап тұруына сеп болды. Айқын дәйектер келтіріліп жазылған мақалаларын редакторлар лездеме сайын мысал етіп, өзге әріптестеріне үлгі қылды.
Жалпы, фельетон мен сын мақалалар газеттің өткір жанры болып саналады. Шәкіраттың оң жамбасына келетіні де осынау қос жанр. Бұл– дәлелдеп жатуды қажет етпейтін шындық. Тарқатар болсақ, «Қазаншының еркі бар...», «Өтірік филиалдар», «Сәтсіздіктің бәрі бақытсыздық емес», «Ет жеймін деп иегің қышымасын» сынды фелетондарын көз көргендер ұмытпайды. Себебі, ол «біреудің өзі, біреудің көзі жақсы» деп, жоғарыдағыларға жалтақтамады, ықпалына көнбеді. Тек толғауы көп тіршіліктің күнгейі мен көлеңкесін ажыратты. Елге қажетті деген тақырыптарға қалам тербеді. Сол еңбектің жемісі шығар, 1979 жылы Қазақстан Республикасының «Мәдениет қайраткері» атағын иеленіп, «Арал арайы» атты кітабын жарыққа шығарды.
Тоқсаныншы жылдардың басында қарт журналист Шәкірат Дәрмағамбетов зейнеткерлікке шықты. Бірақ, қаламы шыққан жоқ. Көрген, түйгені көп ғибратты ғұмыр иесі республикалық, облыстық, аудандық басылымдардың тұрақты авторына айналды. Газет редакторлары ардагер журналистің мақалаларын іздеп тұратын дәрежеге жетті. Мемлекет те марапатсыз қалдырмады. Қазақстан Республикасының Құрмет грамотасын еншіледі. «Арал ауданының құрметті азаматы» атағын алды. 
Шаруаның қыр-сырына жетік Шәкірат ақсақалдың Жер-Ана төсінен ырзық-несібе алған кезі де болған. Ардагердің өзі басы-қасында жүріп, Ақбай алқабын игерді. Елдің жайын бірінші кезекке қойған өмірі өнеге ақсақал 2005 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ауданымызға келгенде, барша аралдықтар атынан шексіз ризашылығын білдіріп, «Көкарал» бөгеті салынғанын, теңіздің екінші тынысы ашылғанын айтқаны да тағы бар.
Адамзат баласы шыр етіп дүние есігін ашқанда екі елі маңдайға тағдыр жазылады. Міне, Шәкірат Дәрмағамбетов тоқсанның төріне шықты. Әдемі қартайды. Артында салиқалы сөзі, ұмытылмас ісі қалды.  Алтын асықтай ұл-қыздарынан өрбіген немере-шөберелері шаттық қонақтаған шаңырақты одан әрі әрлендіруде. Отанасы да жанында...
Торқалы жас құтты болсын, Сыр өңірінің ардақ тұтар абызы!
Абай Елеш, 
Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі.