"Біздің барлық президенттің орнында бір Назарбаев болса, Украина бақытты мемлекет болар еді"
Шын мәнінде, Елбасы Қазақстанды Горбачевтің қайта құру мен ССРО-ның ыдырауы кезінде үлкен қиыншылықтардан Қазақстанды аман алып шықты, өйткені 1990-ші жылдардың басында жаңа заманауи тәуелсіз мемлекет - Қазақстан Республикасы - жаңа заңдар, жаңа шекаралар, жаңа нарықты құрып, тәуелсіз сыртқы саясатын, лайықты өмірге айналдыруға үлкен еңбек сіңірді. Ол ТМД мен әлемдегі ең тәжірибелі саясаткерлердің бірі. Назарбаев ішкі және сыртқы саясатта керемет тәжірибелі тұлға. Белгілі украин ақыны, қазір қайтыс болған Иван Драч: «Егер біздің барлық президенттің орнында бір Назарбаев болса, Украина бақытты мемлекет болар еді», - деді.1991 жылдан бастап және қазіргі уақытқа дейін Президент Н.Ә.Назарбаев өзі бастаған тәуелсіз Қазақстан формуласы - қоғам мен мемлекеттің дамуына эволюциялық көзқарасты қалыптастырудың және практикалық іске асырудың маңыздылығын табысты қолдана алды. Елбасы республикадағы ұлтаралық қатынастарға үнемі көңіл бөледі.Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі конституциялық принциптері мыналар: - ұлттық саясатты іске асыруда маңызды рөл атқаратын этносаралық қатынастар саласындағы ерекшеліктер мен негізгі бағыттарды ескере отырып; - нәсіліне, ұлтына, тіліне, дiнге көзқарасына, әлеуметтiк топтардың және қоғамдық бiрлестiктердiң құрамына қарамастан адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдiгi; - азаматтардың әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, лингвистикалық немесе діни бірлестіктерге негізделген құқықтарын шектеудің кез келген түріне тыйым салу; - республиканың тарихи қалыптасқан тұтастығын сақтау; - Қазақстан Республикасының Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпыға танылған қағидаттары мен нормаларына және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес Қазақстан аумағында тұратын халықтардың құқықтарының кепілі; - Қазақстан халықтарының ұлттық мәдениеттерін және тілдерін дамытуға жәрдемдесу; - қарама-қайшылықтар мен қақтығыстарды өз уақытында және бейбіт жолмен шешу; - мемлекеттің қауіпсіздігін бұзуға, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және діни өшпенділікті, өшпенділікті немесе араздықты қоздыруға бағытталған іс-әрекеттерге тыйым салу; - шетелде Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау, шет елдерде тұратын отандастарымызды қолдау, ана тілін, мәдениетін және ұлттық дәстүрлерін сақтау және дамыту, халықаралық құқық нормаларына сәйкес тарихи отанымен байланысын нығайту.
Барлық осы қағидалар қазір іске асырылуда. Мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі қағидаттары - барлық ұлттық және конфессиялық топтардың өкілдеріне тең құқықтар және барлық конфессиялар қызметіне қолайлы жағдайлар жасау.
Осыған байланысты Қазақстанда 30 жыл бойы этникалық немесе діни себептер бойынша саяси қақтығыстар болған жоқ. Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы заңнамалық актілері барлық азаматтардың азаматтық және саяси қоғамдастығына негізделген этникалық немесе діни ерекшеліктеріне қарамастан, барлық адамдардың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін қамтамасыз ететін заңдық негізді құрды. Қазақстан жүзеге асырған этносаралық саясат тәжірибесі әлемдік қоғамдастық тарапынан жоғары бағаланып, халықтың полиэтникалық құрамымен ұқсас елдердің қызығушылығын тудырды. Халықаралық қоғамдастықта Қазақстанда тұратын барлық ұлттар өкілдерінің арасында төзімділік, конфессияаралық және мәдениетаралық келісімді қамтамасыз етуге бағытталған, Қазақстанның жалғыз азаматтарын - заманауи және бәсекеге қабілетті зайырлы қоғамды құруға бағытталған үйлесімді ішкі саясатты жүргізетін ел ретінде танылды. Қазақстан өркениеттер диалогы деп аталатын диалогты кеңейтуге және тереңдетуге мүдделі, әрқашан Шығыс пен Батыс арасындағы қазіргі заманғы әлемдік тәртіптің негізгі мәселелері бойынша түсіністікке жетуге бағытталған халықаралық бастамалармен келуге дайын екендігін білдірді. Кеңестік дәуірде бізге 1917 жылы Ұлы Октябрь социалистік революциясы арқылы КСРО-да әлеуметтік әділеттілік пен біртұтас қоғам құрылды деп үнемі айтты. Бұл марксист-лениндік идеологияның, кеңестік мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатының негізі болды.
Пролетариат диктатурасы арқылы - әлеуметтік теңдікке және біртектілігіне келеміз деп айтты. Алайда, іс жүзінде, буржуазия мен пролетариатқа қарсы әлеуметтік біртекті қоғамға қарсы әрекет етудің барлық әрекеттері әрқашан сәтсіздікке әкелді. Кеңестік қоғамда әрқашан билік еткен, материалдық және басқа жеңілдіктерді таратқандар мен солардан айырылғандар арасындағы қақтығыс болды. Кеңестік қоғамдағы адамның позициясы оның ерекше қабілеттеріне, еңбекқорлығына емес, сондай-ақ барлық дамыған қоғамдарға тән кеңестік мемлекетте билік жүйесіне жақындығына байланысты болды. Бұл бірте-бірте адамдардың еңбегі мен кеңестік қоғамның құлдырауына әкелді. Екінші әдіске сәйкес, эволюциялық даму арқылы тең мүмкіндіктер қоғамы жекеменшік және басқа да меншік түрлеріне, саяси және идеологиялық плюрализмге негізделген. Осындай қоғамды құрудағы ең бастысы - әрбір адамға қажетті әлеуметтік мәртебеге жету үшін тең мүмкіндіктерге қол жеткізу. Осындай немесе сол мамандықтардың әлеуметтік мәртебесі тұрақты дамуда. Егер осы жерде туындайтын қайшылықтар шешілмесе, онда қоғамда әлеуметтік шиеленістерге, әсіресе революцияға алып келмейтін ақылға қонымды іс-әрекеттер арқылы жойылуы керек. Заманауи тәжірибе мен қазіргі заманғы әлемдік тарихтың көрсеткендей, осындай даму моделі ең үнемді және ең көп таралғанын көрсетеді. Бүгінде әлемнің барлық елдері адами, мемлекеттік, әлеуметтік және тарихи даму үлгісін, соның ішінде Қазақстан Республикасы мен ТМД-ның басқа да елдерін қолдайды. Екінші дүниежүзілік держава - КСРО-ның ыдырауы кезінде Н.Ә.Назарбаев планетаның жаңа мемлекетінің басшылығында тұрды және Қазақстан Республикасының «бас сәулетшісі және құрылысшысы» болды. Бұл жаңа тәуелсіз мемлекет, өз басынан бастап, өз дамуының қазақстандық жолына көшті.
КСРО-да әділетсіз түрде «артта қалған» бұрынғы кеңестік республика ширек ғасырдың ішінде ұлттық мемлекет, тиімді нарықтық экономика, демократиялық қоғамдық тәртіп және жоғары халықаралық беделге ие заманауи мемлекетке айналды. Елдің экономикалық, әлеуметтік және әлеуметтік-саяси салаларында «үш транзит» жүзеге асырылғанын жаңғырту жылдарында болды. Тәуелсіз Қазақстан жаңа саяси жүйе құрды, нарықтық экономиканың тетіктерін қалыптастырды, қоғамдағы этникалық және діни үйлесімділікті сақтап қалды, әлемде танымал болды. Қазақстанның алғашқы стратегиясының 1992 жылға қойылған міндеттері толығымен орындалды. 90-шы жылдардың үшінші тоқсанында басталған және 2010 жылдың ортасында аяқталған екінші модернизация Қазақстан тұрақты экономикалық өсудің траекториясына кірді, мемлекеттік институттардың және орта таптың жүйесін құрды, өз азаматтарының өмір сүру сапасын жақсартты, жаңа астананы салған, оның теңдестірілген және жауапты сыртқы саясатымен халықаралық беделін нығайтты, аймақтық басшылыққа құқығын дәлелдеді. 2012 жылы біздің еліміз «Қазақстан-2030» Стратегиясында белгіленген барлық міндеттерді мерзімінен бұрын орындады. Қазақстан Республикасы әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына және орташа даму деңгейі бар елдер тобына кірді. Сонымен бірге, «Қазақстан-2050» жаңа стратегиясы қабылданды, ол мақсатқа әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруге мүмкіндік береді. 2017 жылдың басынан Қазақстанда 3 реформалар жүзеге асырылды. Осы мақсатта конституциялық реформа жүргізілді, экономикалық трансформацияның келесі кезеңі үшін басымдықтар айқындалды және қоғамдық сананы жаңғыртуға арналған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы қабылданды. «Тәуелсіздік дәуірі» атты еңбегінде Президенті «Барлық 3 жаңғырту - бұл бірыңғай мазмұн мен алгоритммен жаңару мен дамытудың тұтас үдерісі» деп атап көрсетеді. Бұл үдерістің басты қағидасы - «революция емес, эволюция» принципі және екінші принцип - «әуелі - экономика, содан кейін - саясат».
Елбасымыздың тағы бір керемет жетістігі - біздің еліміздің астанасы - Астана қаласының құрылуы мен 20 жылдық дамуы. Қазақстан Республикасының қазіргі астанасы - Астана қаласы 1830 жылы негізі қаланған және Акмола (Ақмола) атауы болды. 1869 жылы Ақмола қаласы Ақмола облысының орталығына айналды, ол 21-қазанда бекітілген «Орынбор және Батыс Сібір губернаторларының дала аймақтарындағы басқару туралы уақытша регламентіне» сәйкес құрылған.
Қазақстан Республикасының болашақ астанасы - Астана қаласы 1961 жылға дейін тарихи тұрғыдан алғанда, ештеңе таңқаларлық болған жоқ. 1954-1964 жылдарында, 1953 жылы Сталиннің өлімінен кейін, билікке Хрущев келді. Ол КСРО-ның шығыс аймақтарында, оның ішінде Қазақстанда, тың және тыңайған жерлерді игеруді жүзеге асырды. Хрущев Ақмола біздің елімізде Тың жерлерді игергені орталығына айналдырды және 1961 жылы Акмола қаласы (Ақмола) Целиноград атын берды, Тың (Целинный) өлкесінің орталығына айналды. 1961 жылдан 1992 жылға дейін Акмола қаласы (Ақмола) Целиноград деп аталды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін, Ақмола бұрынғы тарихи атауын қайтарып алды. Қазақстанның тәуелсіздігінің басында Н. Ә. Назарбаев ел астанасын Алматыдан Ақмола қаласына көшіру туралы ойлана бастады.
Кеңестік кезеңде біздің республикамызда үш астана болды, бірінші Орынбор Қазақ АССР-ның 1920 жылы астанасы болды, содан кейін 1925 жылы республиканың астанасы Қызыл-Орда, ал 1928 жылы Алматы қаласы, 1997 жылы Қазақстанның астанасы Ақмола қаласы бекетілді.
Әрине, Қазақстанның барлық үш астанасын саяси, экономикалық және басқа да мүдделеріне байланысты одақтастық орталық таңдады, ал республиканың және оның халқының мүдделері еленбеді. Қазақстанның астанасы 1928 жылдан бастап республиканың оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан – Алматы қаласы орындады және астанадан басқа Қазақстанның ең маңызды экономикалық аймақтарына - батыс, солтүстік, шығыс жерлерді басқаруы үлкен қиындық әкелді. Әрине, бұл фактор кеңестік дәуірде республиканың осы өңірлерді басқару бойынша шешімдер қабылдаудың тиімділігі мен бақылауына теріс әсер етті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, негізгі мемлекеттердің астаналары мемлекет аумағының ортасында орналасқан және оның батыс, оңтүстік, солтүстік және шығыс аймақтарына тең дәрежеде бақылау мен басқаруды қарастырған еді. Егер Қазақстанның астанасын көшірудің заманауи тәжірибесін алсақ, тәуелсіз Қазақстанның жоғары басшылығы геосаяси факторды да назардан тыс қалдырған жоқ (біздің елімізге Ресеймен әрдайым өте тиімді және достық қарым-қатынастар керек), бұл қазіргі заманғы Қазақстан үшін екіжақты экономикалық, саяси, әскери және басқа қатынастардың арқылы маңызды фактор болып табылады.
Астананың 20 жылы ішінде бұрынғы Ақмола қаласы, Целиноград қаласы және қазіргі Астана керемет астана-қалаға айналды. Ол қала құрылысы, сәулет саласындағы барлық әлемдік талаптарға сәйкес, сондай-ақ осы деңгейдегі және мәртебелі қалалардағы басқа да талаптарға сәйкес астаналық функциялары бар заманауи қала ретінде қалыптасты.
Астана - қазіргі Қазақстанның визит картасы. Осы 20 жыл ішінде Қазақстанның орталығында өмір сүру үшін заманауи және ыңғайлы қала, жақсы және керемет өмір сүру қала қалыптасты. Бұл жерде біздің көз алдымызда еліміздің жаңа беті қалыптасып, оның жаңа тарихы жазылып жатыр.
Қазақстан Президентінің саясаттың маңызды жетістігі - Ресей мен біздің республикамыз арасындағы оң және конструктивті және өзара тиімді қарым-қатынас. ТМД-ның кез-келген елі үшін Ресеймен қарым-қатынас өте маңызды болып жатыр. Ал, сындарлы және өзара тиімді, осы күнге дейін 1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы оң қарым-қатынастар - бұл біздің Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі. Елбасы әуелі Горбачевпен Қазақстан үшін тиімді қарым-қатынас құру білді, содан кейін Ельцин және Путинмен конструктивті-достық қарым-қатынастар орнатты. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев достық, тату көршілік, мемлекетаралық және екі халықтар мен мемлекеттер арасындағы адам диалог орнатты. Түрлі саладағы өзара тиімді ынтымақтастықты орнату мен дамыту үшін екі ел мен оның халықтар үшін үлкен еңбек сіңірді!
Енді РФ мен ҚР арасындағы қарым-қатынас одақтас, бауырластық, тең және өзара тиімді болып табылады, бұл ең алдымен біздің халқымыз бен еліміз үшін, сондай-ақ Ресей мен оның халқына өте пайдалы. Кәсіби психолог болудың қажеті жоқ, бірақ Горбачев, Ельцин және Путин - олардың мінезі, харизмасы және мемлекеттік басқару стилі мүлдем өзгеше бір біріне. Бірақ, біздің Президентіміз осы 27 жылда әрбір кезеңде Қазақстан мен оның халқының мүддесі үшін, сондай-ақ Ресей халқының және Ресейдің мүддесі үшін Ресей басшыларымен конструктивті және екі жаққа тиімді, пайдалы қарым-қатынастар қалыптастыра алды.
Н. Ә. Назарбаев Қытай Халық Республикасымен стратегиялық әріптестікті дамытуға әрқашан үлкен мән беріп келеді. Мемлекет басшысы біздің елдеріміз ғасырлар бойы көршілер болып табылатын маңызды стратегиялық әріптес болып қала береді – осы формуланы әрдайым заң ретінде қабылдайды. 2017 жылы Қазақстан мен ҚХР дипломатиялық қарым-қатынастардың орнағанына 25 жыл толды. Қазақстан мен Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастар орнатқаннан бері өткен 1991 жылдан 2018 жылға дейінгі аралықта бұл сенім мен өзара қарым-қатынастарда бұрын-соңды болмаған дәуір. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап Қытай Халық Республикасымен дұрыс және екі жаққа тиімді қарым-қатынастарды орнату мен дамытуға кірісті. Содан бері Қазақстан мен Қытай экономикалық және саяси тұрғыда жақсы көршілер, сенімді достар және сындарлы серіктес болып кетті.
Біздің шығыс көршіміз - Қытай Халық Республикасымен қарым-қатынасымыз туралы айта отырып, біз Қазақстан мен ҚХР арасындағы Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынасты сипаттай аламыз. Дэн Сяопиннен Қытайдың қазіргі көшбасшысы Си Цзиньпинге дейін, ҚХР барлық басшыларымен бірге Н. Ә. Назарбаев Қазақстан мен Қытай арасындағы құрметті, өзара тиімді және тату көршілік қарым-қатынастарды қалыптастыра алды.
Осындай жағдайды басқа мемлекеттермен, Батыс және Шығыс Еуропадағы, АҚШ-пен және т.б. елдермен мемлекетаралық қарым-қатынасқа қатысты айтуға болады. Яғни, әлемдік саясатта және дипломатияда тәжірибесі болмасада, жас тәуелсіз мемлекет 27 жыл ішінде біздің Елбасының дана, теңдестірілген және икемді саясатының арқасында халықаралық және сыртқы саясат саласында Қазақстанды тамаша нәтижелерге қол жеткізуге жолын тапты.
Ұзақ уақыт Президенттің әлемдік деңгейдегі саясаткер ретінде сипаттайтын көптеген жетістіктері туралы сөйлесуге болады. Ең бастысы, Қазақстан Н. Ә. Назарбаевтың дана және көреген саясатының арқасында «секіру» және «шокты демократияландыру» деген жағымсыз жағдайлардан аман болып, керек саяси мен әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді мінсіз логика тұрғыдан жүзеге асырды. Егемен Қазақстанның алға қозғалысының күші жасанды және қауіпті жарылғыш революциялық толқындардан аулақ болды, соның арқасында Қазақстан әлемдік қоғамдастықта абырой-беделі бар елге айналды!
Мақаланың ең соңында, белгілі ресейлік экономист В. Иноземцевтың Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентіне берген бағаны келтіруге жөн санадым: «Назарбаев стал главой никогда ранее не существовавшего казахстанского государства; сумел сделать свой народ государствообразующим этносом; создать новую столицу, новую политическую и экономическую элиту; выстроить многовекторную внешнюю политику и построить экономику, которая по многим базовым показателям (в частности, по объемам добычи ресурсов) сегодня втрое превосходит Казахскую ССР образца 1990 г»
Керімсал Жұбатқанов,
Қазақ-Орыс Халықаралық Университетінің доценті, тарих ғылымының кандидаты
