Сыр сатирасының салмағы
Сатираның сайыпқыраны атану – екінің бірі біріне бұйыра бермейтін бақ. Себебі бұл жанр – ойшұқыры көп, қалтарысбүкпесі мол, тіпті даудамайлы дүние. Қиын болған соң да, Сыр елі түгілі Қазақстандағы сатириктер саны саусақпен санарлық. Тиіпқашып күлдікөмеш шатпақ жазып жүргендердің бәрі бірдей сатирикке есептелмейді, санға кіргенімен сапада жоқ. Ал, Сыр сатирасының сардары Асқар Тоқмағамбетовтен соң күлкі керуеніне тоқшылық сыйлаған кім бар? Осы сауалға жауап іздеп көрдік.Ойлы оқырман мен көрерменнің бүгінгі сатира әлемінен Қалтайдың қағытпа қалжыңын, Уайдиннің уытты тілін, Оспанханның осып түсер сарказмын, Шонаның шақпа әзілін іздеп жүргені жасырын емес. Қазіргі сатира қоғам өмірінің ділгір мәселесін, адам табиғаты мен мінезқұлқының ұңғылшұңғылын, көз шала бермейтін қия беткейін ашып, аршып, көрсетіп беруге қауқарлы ма? Сатираның бетбейнесі, бағытбағдары қаншалықты өзгерді? Бұл сауалдарға сатира саласында сөзінің салмағы бар мамандар үн қатты.
– Әзілсықақ театрлары қысқа әзіл емес, басы бар, аяғы бар спектакль, комедия қойса деймін. «Шаншар», «Алдараспан», «Шымкентшоу» жігіттері Шымкентте сатира театрларын ашып алған. Айлықтарын алады, спектакль қояды, концерттік қойылымдарына да шығып тұрады. Сол сияқты «Сыр әзілі» театры да комедиялық спектакльдерде ойнаса, ел араласақ деген ойдамын.
Марқұм Якуда, Бақтиярдың орны бөлек. Бала кезімнен қасымда болып, сахнада бірге ойнаған, артық сөз айтқызбай ыммен түсінісетін. Сахнада импровизацияны жақсы қолданып, әзілден ауытқымай ойнайтын жолдастарым еді, орны әрдайым үңірейіп тұрады. Сыр әзілінің деңгейі төмендеді деп айта алмаймын, тек жазатын автор жоқ. Нұрлан Көбегенұлы көбінесе әкімдер жайлы жазады. «Театрда «Сыр әзілін» енді бастап жатқаннан кейін әкімдерге, депутаттарға тиіспейақ қойсақ, аяққа тұрып алғаннан кейін ойнасақ» деп Нұрекеңе айттым. Жанымдағы балалардың спектакльден қолдары босамай қалады. Әйтпесе тек «Сыр әзілімен» айналыссақ, неше түрлі дүниелер жасауға болатын, – дейді «Сыр әзілі» әзіл сықақ отауының көркемдік жетекшісі Серік Төлепов.
Осы тұста Толымбек Әлімбек ағамыздың бір сөзі есіме түсіп отыр. Ол: «Қазақ сатирасында қазір памфлет, эпиграмма, фельетон жоқ. Бұрын астарлап, осы жанрға салып, памфлет жазатын. Бүгінде астарлау дегеніңіз ұмыт қалған соң, ол жанр да жоғалды. Осы бағыттағы басқа жанрлар сол памфлеттердің міндетін атқарып жатыр. «Ара» деген журнал шығатын. Онда фельетондар жарияланатын, оны тексеретін облыстық партия комитеті, атқару комитеттері мен министрліктер жауап беретін. «Ара» да жабылды, бәрі ұмытылды. Қалтай Мұхамеджановтың «Ара» жабылғаны – қазақтың қара жамылғаны» деген қанатты сөзі бар еді. Сол сөз бүгінге дәл келіп тұр» деген болатын. Салыстырмалы түрде қарағанда «Сыр әзілі» КВН мен «Жайдарманның» деңгейінен аса алмай, күлкіміздің өзі күлкіге қалып жатқандай.
– Біз қазір Сыр сатирасының ішкі мазмұнын емес, тек сыртқы «склетін» ғана көріп жүрміз. Екі жағымыздағы көрші Түркістан және Ақтөбе облыстарымен салыстыра қарасақ, Сыр сатирасының деңгейі төмен. Олар қоғамдағы келеңсіз оқиғаларды дер кезінде сатира тілімен, қойылым етіп халыққа ұсынып жатады. Ал бізде мұндай белсенділік жоқ. Тіпті, ынта да көрінбейді.
Күлкі күні Қызылордада адам қызығатындай керемет тойланып көрген емес. Халық мерекені сезінбейді. Түрлі байқаулар, шаралар оқтыноқтын өтіп жатады. Ал, сатираға келгенде қаржы мен қолдаудың жоқтығынан үнсіз ғана бұл күнді аттап өтеміз. Қалаға қарағанда аудандар белсенділік танытып, хал қадірінше атап өтіп жатады. Осы орайда «Сыр әзілі» әзілсықақ отауының жұмысын жандандыру керек. Юмор арқылы күлдіріп, сатира тілімен сынап, көрерменнің ыстық ықыласына бөленгенге не жетсін?! Бірақ бізде жеңілжелпі қойылымдар қойылып келе жатқанын жасыра алмаймын. Халық саяси әзілдерді көріп, демалғысы келеді.
Бірақ саяси интермедияға Сыр сахнасы бара алмай тұр. Шығармашылық ұжымдар саяси қалжыңдарды сахнаға алып шыға алмай жатыр. Әйтпесе қозғайтын тақырып та, кейіпкер де көп. Соңғы жылдары Қызылорда қаласында «Мереке думан» әзіл сықақ отауы жаңаша қадамдарға барып, көрерменге ой салатын қойылымдар қойып жүр, – дейді сатирик Нұрлан Нұрмаханов.
«МерекеДуман» әзілсықақ отауы 36 жыл бұрын көркемөнерпаздардан құралған. Отыз жылдығы үлкен масштабта атап өтіліп, республикалық деңгейде байқау ұйымдастырылды. Жылына екі концерттік бағдарлама дайындап, халыққа ұсынады. Көркемөнерпаздардан құрылған бұл отау кәсіби театрлардан кем емес. Әр түрлі әзіл сықақ байқауларына қатысып тұрады. Ұққанымыз, сатира жазу кім көрінгеннің қолынан келе бермейтін іс. Сахнадағы әзілкештер де өздерін сатирикпіз дей бастаған еді, олар жай ғана қылжақбастар екен. Ағылшынның «қара юморы», француздың «сергек әзілі», орыстың «өткір әжуасын» әлем біледі. Қызылордаға қазақы қалжың, қазаққа ғана тән юмор қайтып келеді деп сенеміз.
Ал Арал аудандық мәдениет үйінің өнерпаздары халық театрын құрып, қойылымдарының кей бөлігін әзілге арнаған.
Түйін. Өткен жылы 12 сәуірде Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық қазақ академиялық музыкалық драма театрында «Сыр әзілі» әзіл-сықақ отауының жаңа концерттік бағдарламасы болған еді. Сол кезде көрермен күлкіден гөрі түрпіге бас шайқап, теріс қараған-ды. Сахнаға жалаңаш шығу, қыздың төсін ұстау, өзге ұлт кейпіндегі жігіттің шалбарының қалтасына қол сұғып, «домалағы дәу ма?» деген секілді тұрпайы әрекеттер мен әзілдер кей көрерменнің орнынан тұрып кетуіне әсер еткен боатын. «Күлдірудің жөні осы екен» деп, сахнаны бүлдірген жайттар кездескен.
«Сыр өңірі қазақы тәрбиені молынан бойына сіңірген халық. Бірақ қыз баланың төсін ұстатып тұруы масқара. Кейінгі жастарға үлгі-өнегені әзілмен де жақсы жеткізуге болады. Бірақ ондай төмен деңгейге түсіп, көрсеткені ұят болды», – деген көрермен А.Қаламбаева әлеуметтік желіге пікір қалдырған-ды.
Ал, театр сыншысы Ұлболсын Қылышбаева: «Белгілі сыншы Әшірбек Сығай бір сұхбатында: «Штамп деген – қазiр қазақ сахнасының негiзгi дертi. Ол не деген сөз? Бiрiздiлiк, сол баяғы бiр ұқсастық. Анау рөлiнде де, мынау рөлiнде де қолы ербең-ербең, сол баяғы дауыс, сол баяғы үн, сол қимыл, сол күлкi. Еш өзгерiс жоқ» деген еді. Бүгінгі әзіл-сықақ кеште де сол. Кейбір актерлер тіпті спектакльдегі образынан шыға алмай жүрді. Әзіл әлемінің майталманы Серік Төлеповтің өзі бір театр ғой. Ол кісіден алатын нәрсе көп. Әрбір көріністе сахнаға кіріп, шығуы, сөз саптауы, тақырыпқа сай қимыләрекетінің өзі жанрды ашып тұрады. Асқар Оразалиевтей комедиялық жанрдағы актердің құрамға қосылғаны қуантты. Бір жылда бір қойылатын, Сыр көрермені аңсап, сағынып тамашалайтын «Сыр әзілінен» алдағы уақытта үлкен серпіліс, тың тақырыптарды қозғайтын жаңа бағдарламалар күтеміз», – деп, маман ретінде талдап, тілектестік білдірген еді.
Енді биыл сәуірде «әзіл-сықақ отаулары көрерменге қандай көңіл-күй сыйлар екен, бір жылда өткен сәттен сабақ алды ма екен?» деп, күтеміз. Ең бастысы, көрермен алдында күлкі болмаса болды.
Айдар САЙЛАУОВ
Фото: egemen.kz
