Асау үйретіп, ат баптау да өнер
Қазақ жылқыға жақын жұрт. Қаны мен жаны, бітім-болмысы мен тектілігі де жылқыға келеді. «Балам ержетті, ат жалын тартып мінер азамат болды» деп шаттанатын да, мақтанатын да бізбіз. Демек қазақты жылқыдан ажыратып қарау қисынсыз. Өмірі аттың жалында өткен бабаларымыз балаларын кішкентайынан атқа мінгізді. Серігі тұлпар болсын деп, арғымақты тайынан баласына еншілеп, екеуін ажырамас дос етті, сырлас серік етті. Мұндай сәт біздің де басымыздан өтті. Бала күнімізден тай бас бүлдіріп, асауды қолға үйреттік. Тартыншақтаған баланы «аттан құлап өлген қазақ жоқ, қорықпа» деп жігерлендірген әке сөзін бала күнімізде жиі естідік. Сондай демеу мен қолдаудың арқасында ауыздығымен арпалысқан асауға қарғып мініп, оқыс жағдайларға түскен сәттер де болды. Әрине мұндай көріністердің барлығы ауыл өміріне тән еді. Балалығымыз ауылда өскен соң, тай бас білдіру, оның қызығы мен шыжығын талай көрдік.Үлкендер аттың жасына байланысты оны күтіп-баптаудың белгілі бір деңгейін жиі айтып отыратын. Айталық, аталарымыздан «атты тайында тасқа байла», «құнанында құр жібер», «дөненінде дөңге мін», «бестісінде бапта», «алтысында шаппаса, басын кесіп таста» деген сөздерді жиі естідік. Шынында, атты тайында есін тандырып бас білдіру керек, құнанында құр жіберетін себебі ат сол жасында тісейді. Яғни баланың алты жасында тісі түсетіні сияқты құнанның да сол жаста тісі түседі. Ол кезде олар мініске жарамауы мүмкін. Құнанында құр жіберетіні сондықтан. Ат жорға мен жүрісті, шабыс пен шалуды да дөненіне дейін шығарады. Одан кейін сол қалпымен кетеді. Бабаларымыздың «дөненінде дөңге мін» деуі де сондықтан. Бес жасқа жеткен ат бес бағытқа дайын болуы керек. Аламан мен көкпар, аңшылық пен жаугершілік болсын, атты осы жасында бабына келтіреді. Алты жасында сондай баптан нәтиже шықпаған атты қазақ атқа санамаған. Бағып-баптап ет қылған немесе «шабан ат» деп есептеп, малдың соңына салып қойған. Міне, атты да жасына қарап тәрбиелей білген бұрынғылардың мұндай көрегендігіне таңғалмасқа шара жоқ.
Бала күнімізде аталарымыз асауды екіге бөлетін. «Бас асау» және «жай асау» деп. Басына жүген түскеннен тыпыршыйтын, ер-тоқым салып, тартпасын тартсаң тыраштанып тулай жөнелетін тайларды «бас асау» дейтін. Мұндай асаулық кейбір тайларда өскен соң да қалып алып кетеді. Дәл сондай асау бізде де болды. Үлкен ат болғанында да тартпасын тартсаң шіреніп құлайтын әдеті бар еді. Ал жай асаулық тайы мен құнанында байқалған аттарда мұндай қылық өсе келе кетеді. Сондай асауларды ауыл балалары жазық далаға алып шығып, кезек-кезек мініп бас білдіретінбіз. Үстіне мінісімен тулап, басы ауған жаққа шаба жөнелетін тайлардың үстінде тізгінге ие болу оңай шаруа емес. Сол асауды ақыры өзіне бағындыратын балалар ауылда тай бас білдіруде сұранысқа ие болатын.
Негізі, қазақта «тізгін» деген сөздің мағынасы үлкен, түсінігі терең. Ата-балаларымыздың баланы жастайынан тізгін тартып, оған ие болуды үйретудің астарында үлкен философиялық мән жатқан сияқты. Жалпы, ер- азаматтың тізгінге ие болуы өмірде де үлкен маңызға ие. Бәлкім, аталарымыз баланы жастайынан тізгін ұстатып, оған ие болуды осы атқа мінгізіп, тай үйреттіру арқылы тәрбиелеген шығар. Бала күнінен тізгінге мықты болғандар үлкейген соң, қоғамда, отбасында тізгін ұстап жүргені сондықтан шығар.
Қазір қазақтың ауылдағы өмірі уақыт ырғағымен қалаға қарай ауысып барады. Аттың жалынан ажыраған қазақ балаларының бүгінде мұндай жануардың барын білетіні болмаса, басқасы оларға таңсық болуы мүмкін. Қысқасы, бүгінгі қала баласы атқа міне алмайды. Мінген күннің өзінде тізгінмен алысып, өзіне бастықтыру олардың қолынан келе қоймас. Оқыс қимылдаса аударылып түсетін босбелбеулердің бүгінгі білетіні – виртуалды өмір мен байланыстағы белсенділік. Түсінемін, атқа шауып, асау үйрететін заман өтті, кетті. Әр істің өз мамандары бар. Бірақ біздің бір айтарымыз, кешегі ауылдан шыққан баланың бүгін келіп бәрін ұмытып, аспаннан түскендей болатыны ойландырады. Біле-білгенге асау үйретіп, тізгін ұстап, тақым қысқан да өнер. Бүгінгі ер-азаматтар осыны білсе...
А. АМАНОВ
