Қазақта жиенді болған адам не істеу керек?
Қазақты философ халық деп жатамыз. Біздің бағзыдан келе жатқан, әлі күнге дейін құнын жоймаған салт-дәстүрлеріміз бар. Кейде оларды орындап жүрсек те, түпкі мән-мағынасына үңіле бермейміз. Адам өмірге келген соң тал бесік пен жер бесіктің арасында жасалар жөн-жоралғылардың бәрінің астарында терең философиялық мағына бар. Кейбір дәстүрлердің қазіргі заман ағымына сай тым әсіреленіп кетіп жатқаны да жоқ емес. Бүгін біз бала өмірге келгенде нағашы жұрты не істеу керек деген сауалға жауап іздемекпіз. Қазақта екі үлкен той бар, оның бірі – бала өмірге келгенде жасалатын шілдехана той болса, енді бірі – бір басы екеу болып, шаңырақ көтергенде жасалатын үйлену тойы. Қазір шілдехана тойына баланың нағашы жұрты қыз жасауынан кем етпей баланың бар дүниесін, бесігін алып келіп жатады. Оның өзі үлкен тойға айналады.
Ал бабаларымыз бала дүниеге келгенде ең алдымен баланың ата-әжесі құда-құдағиларынан сүйінші сұраған. Қуанышты хабарды естіген құда-құдағи міндетті түрде сүйіншісін беретін болған. Ең алдымен тұңғыш сәбиін өмірге әкеліп, ана атанып отырған жанға ақ орамал сыйлайды. Яғни, сәбидің анасына. Қазақта «ақ жаулықты ана» деген сөз осыдан шыққан. Ақ жаулықты тағу үшін ана атану керек. «Ақ жаулықты келін» деген сөз жоқ. Сондықтан алғаш рет ана атанған сәттен бастап келін басына ақ жаулық салады. Жас келін балалы болғанша басына ақ жаулық салмаған, киімінің түсіне үйлестіріп түрлі-түсті орамал таққан. Ал ол ақ жаулықты қыздың анасы сәбиін босанған қызына арнап алғаш рет сол кезде алып келген. Бұл орамалды жас ана да «анамның ақ жаулығы, анамның көзі» деп өле-өлгенше өзімен бірге сақтаған. Ал ер адамдар алғаш рет әке атанғанда, яғни тұңғышы өмірге келген соң ақырындап сақал қоя бастаған. Сол арқылы өзге жұрт, яғни көрші ауыл, ауыл-аймақ келіннің ана атанғанын, жігіттің әке атанғанынан хабардар болған. Бұл – қазақ халқының даналығын дәріптейтін дәстүр.
Сондай-ақ нағашылар жасайтын салт – бұл бесік емес, бесік жабдықтарын әкелу. Ал бесікті әр шаңырақтың атадан балаға жалғасқан киелі бесігін сақтайтын болған. Осылайша «Бұл бесікте атаң жатқан, әкең жатқан» деп ырымдап, балаларын да салатын болған. Тұңғыш бала өмірге келгенде нағашы жұрты сол бесікке жасауын алып келеді.
Ал қазір бала өмірге келсе, бесіктен бастап баланың киім-кешегін, қажетті жабдығының бәрін нағашы жұрты түгендеп, құдалық орнатып жібереді. Соған сай немерелі болған ата мен әже де құдаларына алтын тағып, киіт кигізіп, бағалы сый жасап жатады. Бұған бірінің шамасы келсе, енді бірінің қалтасына едәуір салмақ салады.
Қазақ халқы шаңырақты, бесікті, табалдырықты қасиет тұтқан. Бұл үшеуін ешқашан аяқпен баспаған. "Бесікті аяқпен тербетпе!" деп әжелеріміздің тыйып отыратыны да бесіктің қастерлі зат екендігін білдіреді. Бұл үш зат қашанда бір-бірімен байланысып, ұштасып жатады. Осы киелі санайтын үш бұйымды қатты тозып, тым ескірген жағдайда ғана аяқтың астына тастамай, өртеп жіберетін болған. Өртеген соң, тіпті оның күлін де аяқасты қылмай, көміп тастайтын болған. Өйткені келген үй табалдырықтан басталады, бесікпен ұрпағың, әулетің өседі. Ал шаңырақ – бүкіл өмірдің бастауы. Қазақ сәби мен періште атауын қатар атаған. Өйткені сәби періштедей пәк, таза болады. Сондықтан сәби жататын бесікті де таза, бірде-бір затын кірлетпей ұстаған. Егер біреу бесікті сұраса, басыбайлы бере салмаған. Уақытша қолдана тұру үшін берген. Онда да бесіктің басына үкі тағып беретін болған. Бесікті сатуға, кез келген адамға беруге, аяқ астына тастауға болмайды. Қазақ халқында бесік ұрпақ жалғастыратын қасиетті бұйым саналады. Баласы көп үйдің бесігін жақсы ырымға жорып, тек жақын туыстары қалап алып, жаңа түскен келіннің отауының төріне қойған. Бесікті ашық қалдырмайды, орап қояды. Бос бесіктің өзін анда-санда отпен аластап, жын-шайтаннан қорғаған.
Баланың өмірге келуінде жасалатын дәстүрлер мен киелі бесік төңірегінде жасалатын ата-бабамыздан жеткен осындай жөн-жоралғыларымыздың мәнін жоймай сақтағанымыз абзал.
Н. МАРАТҚЫЗЫ
