Азаматтарымыздың бостандығы мен құқығын қорғау басты назарда

5 қарашада Президент прокуратура органдарының заңдылығын арттыру және құқық қорғау қызметін жүйелі түрде күшейту мақсатында Мемлекет Басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын орындау үшін дайындалған «Прокуратура туралы» Конституциялық заңға қол қойды.
Заңның Конституциялық мәртебесі Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясына сәйкес келеді, оған сәйкес прокуратура мемлекет атынан ел аумағында заңдылықтың сақталуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады (Конституцияның 83-бабы).
Заңда Бас Прокурордың Конституциялық Сотқа Конституция нормаларын түсіндіру мәселелері бойынша, Жоғарғы Сотқа сот практикасын түсіндіру үшін жүгіну құқығы бекітілген.
Бас прокуратура, құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі Комитет, құқық қорғау органдары Академиясы, әскери және көлік прокуратурасының органдары, облыстар прокуратурасы және оларға теңестірілген прокуратуралар, аудандық және оларға теңестірілген прокуратуралар кіретін прокуратура жүйесі нақтыланады.
Аталған буындардың әрқайсысының негізгі функциялары нақтыланған және заңның жекелеген баптарында бекітілген. Сондай-ақ, жеке нормаға аудандық сатыдан Бас прокуратураға дейінгі прокурорлардың өкілеттіктері енгізілген, онда олардың қандай құқықтары мен міндеттері бар екендігі нақты көрсетілген.         
Қадағалаудың үш нысаны айқындалды - заңдылықтың сақталуын тексеру, заңдылықтың жай-күйін талдау, күшіне енген актілерді бағалау.
Жеке кәсіпкерлікті тексеру тек Президент пен Бас Прокурордың тапсырмасы бойынша тағайындалады.
Өзге тексерулерді Бас Прокурордың орынбасарлары, Бас әскери және көлік прокурорлары, облыстар мен аудандардың прокурорлары өз құқықтарын өз бетінше қорғай алмайтын адамдарды; кәмелетке толмағандарды; - шектелмеген адамдардың қатарын; - жеке кәсіпкерлік субъектілерін; - азаматтардың өмірі, қоғам мен мемлекет мүдделері үшін орны толмас зардаптар салдарының алдын алу мақсатында қорғау үшін тағайындауы мүмкін. Жеке бапта тексерілетін субъектілердің құқықтары мен міндеттері нақтыланған. 
Объектіге бармай-ақ, заңдылықтың жай-күйін талдау статистикалық деректер, ақпарат көздері, сот материалдары және басқа да ақпарат негізінде тексеру жүзеге асырылады, кәсіпорындардың жұмысына кедергі келтірмейтін болады.
Заң күшіне енген актілерді бағалау оларды заңдылық тұрғысынан зерделеуді қарастырады. Бағалауға жататын актілер жүйесіне мемлекеттік органдар мен мекемелердің, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің, олардың лауазымды адамдарының, меншік нысанына қарамастан өзге де ұйымдардың актілері мен шешімдері, егер осы актілер мен шешімдер өз құқықтарын қорғауды дербес жүзеге асыра алмайтын адамдарға, сондай-ақ адамдардың шектелмеген тобына қатысты болса не жария сипатта болса, үкімдер, қаулылар кіреді соттың (судьяның) өзге де актілерін, қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қамтиды.
Прокуратура органдары қарайтын өтініштердің тізбесі кеңейтілді. Оларға өз құқықтарын өз бетінше қорғай алмайтын адамдардың, кәмелетке толмағандардың, шектелмеген адамдар қатарының өтініштері; егер уәкілетті орган азаматтардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз етпесе, уәкілетті орган болмаған жағдайларда; жеке кәсіпкерлікті қорғау үшін; Ұлттық қауіпсіздікке төнетін қатердің алдын алу үшін; Президент пен Бас Прокурордың тапсырмалары бойынша өтініштер жатады.
Прокуратура органдарының азаматтар мен заңды тұлғалардың өтініштерін, оның ішінде лауазымды тұлғалардың шешімдеріне, актілеріне және әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдарды сотқа дейінгі реттеу мәселелерін қарау тәртібі мен мерзімдері мұқият реттелген.
Өтініштер бойынша прокурор тексеруді жеке өзі жүргізе алады немесе тексеруді уәкілетті органға тапсыра алады. 
Заңда қадағалау актілеріне (наразылық, санкция, нұсқау, ұсыну, қаулы), ден қою актілеріне (өтінішхат, жолданым, өтініш, заңдарды бұзуға жол бермеу туралы түсіндіру) және прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің мәселелерін реттейтін актілерге (бұйрықтар, өкімдер, ережелер, нұсқаулықтар, регламенттер және басқалар) бөлінген прокуратура актілері жүйелендірілген. 
Қаулы қадағалау актісі ретінде оның кіші түрлерін бекітумен мұқият реттелді. Іс-әрекеттеріне прокурор наразылық келтіруге құқылы субъектілердің тізбесі кеңейтілді, бұл ретте наразылықты қарау мерзімін үш жұмыс күніне дейін қысқарту мүмкіндігі қарастырылады. Заңды түсіндіретін ден қою актісі жаңа атауға ие болып, заң бұзушылықтарға жол бермеу туралы түсініктеме және құқық бұзушылықтардың алдын алуға және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ғана емес, сонымен бірге дайындалып жатқан заңсыз әрекеттер туралы мәліметтер болған кезде адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған.
Меншік нысанына қарамастан прокуратураның Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі Уәкілмен, ұйымдармен өзара іс-қимылдарды жасау және оның қызметіне жәрдемдесу туралы новеллалар да маңызды болып табылады.
Прокуратура органдарының халықаралық ынтымақтастық саласында, оның ішінде қылмыстық процестен тыс қылмыстық жолмен алынған активтерді қайтару мәселелері жөніндегі құзыретін кеңейтуге, халықаралық арбитражды қоса алғанда, прокуратураның міндеттемелерді сақтауын қамтамасыз етуге ерекше назар аударғым келеді.
«Прокуратура туралы» Конституциялық заңның нормаларын талдай отырып, ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, бизнес, қоғам және мемлекет мүдделерін тиімді сақтауға ықпал етеді, ал прокуратура органдарының жаңартылған құзыреті елдегі заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуға мүмкіндік береді деп сеніммен айтуға болады.
М.Бекпанов    

Арал ауданының прокуроры