Алаяқтар трендте: алдаудың нақты жағдайлары және одан қорғану әдістері

Қылмыскерлердің ойлап тапқан тұзақтары жаңа тенденцияларға сәйкес өзгеріп отырады, бірақ олардан қорғану әдістері бірдей. Fingramota.kz олардың кейбірін мысалдар арқылықарастырады.

Вишинг және дауыстық боттар

Телефон арқылы жасалатын алаяқтық, әлеуметтік инженерия элементтерімен бірге, вишинг деп аталады және ең кең таралған алаяқтық түрлерінің бірі болып табылады. Алаяқтар өздерінбанктердің, полицияның, ҰҚК-ның, коммуналдық қызметтердің немесе басқа да беделді мекемелердің қызметкерлері ретінде таныстыруы мүмкін. Мысалы, Алматыда соңғы уақытта қылмыскерлер «АлматыЭнергосбыт» ЖШС немесе «АО Алатау Жарық Компаниясы» (АЖК) қызметкерлері болыпшығып, электр есептегіштерін ауыстыру деген сылтаумен SMS-код сұрайды.  

Сонымен қатар, вишинг схемаларында алаяқтаржиі дауыстық боттарды пайдаланады, олар арқылы жалған сауалнамалар мен лотереялар өткізіп, қазақстандықтардан құпия ақпарат сұрайды.

«Жақында болған жағдай: Алаяқ біралматылықты 80 млн теңге аударуға сендірген. Ол өз басшысының қиын жағдайға тап болғанын айтып, оны қоңырау шалмай, дауыс хабарламасын тыңдауға шақырған SMS алған. Хабарламада ҰҚК-дан қоңырау шалатынын және барлық талаптарды орындау керектігі айтылған. Қылмыскерлер заң қызметкерлері болып өзін таныстырып, жалған құжаттарды көрсетіп, жәбірленушіні барлық нұсқауларды орындауға мәжбүрлеген. Кейінірек басшы WhatsApp арқылы байланысқа түсіп, қылмыскерлер оның атынан хабарламалар жіберіп, дауысы мен тұлғасын жасанды интеллектпен жасырғаны анықталды», – Stop-Piramida.kz жобасының жетекшісі Нұркен Шардарбеков айтып берді.  

Жалған заңгерлер мен брокерлер

Әртүрлі алаяқтық схемалар нәтижесінде ақшасын жоғалтқан азаматтар жалған заңгерлерменбетпе-бет келуі мүмкін. Бұл алаяқтар әлеуметтік желілерде белсенді әрекет етеді, интернетте жарнамалар орналастырады. Олар адамдардың эмоциялық әлсіздігін пайдаланып, ақшасынан айырылғандардың стресстік күйінде көмек ұсынуға тырысады. Мұндай күйде көптеген адамдар көмек ұсынған кез келген адамға сенуге дайын болады.  

Нұркен Шардарбеков өзінің тәжірибесінен мысал келтірді. Карағандының тұрғыны жалған брокерлерге 2 миллион теңге жіберген. Алаяқтардан зардап шегіп, ақшасының қолдыболғанын түсінген әйел оларды қайтарудың жолдарын іздей бастайды. Интернетте ол халықаралық заңдық компанияның жарнамасын атап болды, олар ақшаны 1-2 күнде қайтаруға кепілдік беретінін мәлімдеген. Зардап шеккен адамоларға Instagram арқылы хабарласып, олар WhatsApp арқылы байланыс нөмірін берген. Оларғажеке мәліметтерін сұраған: жеке куәлік, есепшотының нөмірі, инвестиция сомасы, чектер мен квитанциялар. Келесі күні жалған заңгерлер оныңаударымын бақылап, ақшаның Лондон биржасындаекенін айтып, арест салғанын хабарлады. Бірақ ақшаны шығару үшін олар қызметтері үшін 10-15% төлеуді талап етті, бұл Ұлыбритания заңнамасына сәйкес. Қыз сеніп, қажетті соманы аударды. Кейіналаяқтар оған ақшаның шығарығанын, бірақ оны алу үшін халықаралық инкассаторлық қызметті пайдалану қажет екенін айтып, ағылшын тілінде жасалған жалған құжатты жіберді.

«Құжат фотошопта жасалған, онда сомасы мен оның жеке ИИН-і көрсетілген. Әйел қайтадан алаяқтарға ұрынып, өз ақшасын «тасымалдау» үшін қосымша ақша жіберді. Соңында ол жалғанброкерлерге 2 миллион теңге және жалғанзаңгерлерге тағы 1 миллион теңге жоғалтты», – дедіНұркен Шардарбеков.

    SIM-картаның мерзімі аяқталуы

Тағы бір кең тараған алаяқтық түрі — SIM-картаның мерзімінің аяқталғаны туралыхабарламалар. «Сізді ұялы байланыс операторы мазалайды. Сіздің SIM-картыңыздың мерзімі аяқталады. Егер ештеңе істемесеңіз, нөміріңіз бұғатталады. Қызметті ұзартқыңыз келе ме?» – алаяқтар осылайша азаматтарды телефон арқылынемесе мессенджерлер арқылы алдайды.

Егер адам әңгіме жалғастырса, олар SMS-кодтыжәне басқа да жеке мәліметтерді сұрайды. Осы ақпаратты пайдаланып, олар банк шотын бұзуынемесе жалған несие рәсімдеуі мүмкін. Алаяқтар екі схема бойынша әрекет етеді: олар виртуалдыSIM-карта жасай алады немесе қоңыраулар мен SMS-хабарламаларды басқа нөмірге қайта бағыттауқызметін қосады. Осылайша олар өз құрбыларының онлайн-банкингіне қол жеткізеді.

«SIM-карталармен алаяқтық — бұл нағыз қауіп, әсіресе егде адамдар үшін, және көптеген тіркелген жағдайлар бар. Мысалы, осы жылдың көктемінде алаяқтар Екібастұздың 60 жастағы тұрғынынан банк қосымшасының жеке кабинеті үшін кіру кодын алған. Олар жоғарыда сипатталған схема бойынша әрекет етіп, оған шамамен 3 миллион теңге көлемінде несие рәсімдеген. Сондықтанешқашан жеке мәліметтеріңізді басқаларғабермеңіз», – деп ескертті Нұркен Шардарбеков.

Алаяқтықтың көп оқиғалары адамның өз қорғанысында сенімді болғанымен басталады, ал кейін алданады. Бұл неге олай болады? Себеп адамның психологиясында. Қысым, қауіп-қатер немесе күйзеліс жағдайында кейбір адамдар «қатал» реакциясын таңдайды, ал алаяқтар мұныпайдаланады. Есіңізде болсын, ешкім алдаудан қорғалмаған, және алаяқтар адамдардың әлсіз және осал жерлерін оңай табады.

Онлайн-алаяқтардан қалай қорғануға болады

Әрқашан бөтен адамдарға жеке мәліметтердібермеңіз: құпия сөздер, ПИН-кодтар, CVV/CVC-кодтар мен карталардың жарамдылық мерзімі, ЭЦП, ИИН және басқа да жеке деректер.

Ұялы операторлар немесе қолданбалар арқылыжасырын нөмірлерден қоңыраулар қабылдаудыөшіріңіз (тек Google Play мен App Storeдүкендерінен жүктеңіз және пікірлерді оқыңыз).

Егер банк қызметкерлері немесе полицияданкелгендей болып, қорқытатын немесе ақша туралыайтатын болса, олармен сөйлеспеңіз және олардыңнұсқауларын орындамаңыз.  

Телефон нөміріңізді әлеуметтік желілерде жәнефорумдарда жарияламаңыз. Банк операциялары үшін тек хабарламалар мен қоңыраулар үшін пайдаланылмайтын нөмірді қолданған дұрыс.  

Хабарламалар арқылы ақша сұраған достарыңыз бен жақындарыңызға қайта қоңырау шалыңыз — мүмкін, олардың аккаунттары бұзылған.

Бейтаныс адамдардан келген хабарламалардағы гиперсілтемелерге баспаңыз, тіпті олар таныстарыңыздан келсе де.

Барлық құрылғыларда операциялық жүйелермен антивирустарды үнемі жаңартып отырыңыз — телефондардан бастап компьютерлерге дейін.

Сатып алу кезінде тек ресми сайттардыпайдаланыңыз және олардың мекенжайларын арнайы қызметтер арқылы тексеріңіз.

Интернет-дүкендер үшін виртуалды картаныалыңыз, оны аз сомаға толтырып қойыңыз.

Сауалнамалар, лотереялар мен конкурстаркезінде өз құпия мәліметтеріңізді бермеңіз.

Банктік қосымшалар, пошта және интернет-дүкендер үшін бірдей пароль қолданбаңыз — оны күрделі етіңіз.

Маңызды құжаттарды мессенджерлер арқылытіпті жақындарыңызға да жібермеңіз.

«Банк несиелерінен, микрокредиттерден еріктібас тарту» қызметін тапсырыс беру кезінде оны тек өзіңіз e-gov.kz сайтында немесе e-gov mobileқосымшасында жасаңыз.

Осы қарапайым кеңестерді орындасаңыз, қажетсіз қобалжулар мен қаржылық шығындардан аулақ бола аласыз. Егер қате жасаған болуыңыз мүмкін деп күмәндансаңыз, сабыр сақтап, бірден банкке және полицияға хабарласыңыз. «Көмекшілерге» сенбеңіз, өйткені олар жағдайды одан әрі ушықтырыуы мүмкін.  

Өзіңізді, ақшаңызды қорғаңыз жәнеFingramota.kz-пен қаржылық сауаттылықты арттырыңыз!