ДӘСТҮРДІ ҚҰРМЕТТЕП ЖҮРМІЗ БЕ?
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ САЛТ-ДӘСТҮРІ – ҒАСЫРЛАР БОЙЫ ҚАЛЫПТАСҚАН РУХАНИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ЖИЫНТЫҒЫ. БҮГІНДЕ ЖАҺАНДАНУ ЗАМАНЫНДА ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮРДІҢ САҚТАЛУЫ МЕН ДӘРІПТЕЛУІ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕ БОЛЫП ОТЫР. ОСЫ ТҰРҒЫДА ҚАЗАҚЫ ДӘСТҮРДІҢ ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ОРНЫ МЕН ҚҰРМЕТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІН ЖАНЖАҚТЫ ТАЛДАУҒА БОЛАДЫ.Қазақы дәстүрдің белгілі бір бөлігі бүгінгі күнде кеңінен қолданылады. Әсіресе, өмірдің маңызды белестеріне байланысты салт-дәстүрлер қоғамда өз орнын сақтап келеді. Мәселен, әлі күнге дейін сақталып келе жатқан дәстүрлер де аз емес. Әсіресе отбасылық дәстүрге байланысты бесікке салу, тұсау кесу, сүндет той, құдалық сынды жоралғылар қазақ қоғамында ерекше маңызға ие.
Олай болуы да заңдылық. Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова жастар баланың тұсауын кескен кезде көптеген қателікке бой алдырып жүргенін айтады. Белгілі жазушы мұндай қателіктер салт-дәстүрдегі негізгі ұстанымдардың мағынасын бұзады әрі келешек ұрпаққа өзгертіліп жеткізіледі деп алаңдайды.
– Баланың аяғына ала жіпті байлаған. Оны көбі өмірде ешкімнің ала жібін аттамасын деген өте жеңіл мағынада қабылдайды. Шын мәнінде оның мағынасы өмірдің ақ пен қарадан тұратынын түсіндіру. Күрмеуін кесу бала болашақта ақ пен қара қатар тұру заңдылығы кезінде құламасын, шалынбасын дегенді білдіреді. Баланың тұсауын үш мәрте кесетіндер бар екен. Ол болмайды. Адам баласының кімге ұқсағанын қалайды? Соны алдымен шешіп алуы керек. Кезінде көк шөппен, тоқішекпен кескен. Тоқ-ішек-баланың іші-сырты майлы болсын, тоқ болсын деген мағынады. Көк шөп туған жерінде көктесін деген мағынада. Бірақ ала жіпте еш жат емес бізге. Баланың тұсауын бір рет кескен жөн, – деді Зейнеп Ахметова. Жазушы ана ақ жолмен жүріп өткен баланың алдына қойылатын ақша, домбыра, кітап, кілт сынды заттар бізге кәрістерден келгенін де атап өтті. Оның айтуынша, оның еш жаманшылығы жоқ.
– Корейлердің жақсы әдетін алған сияқтымыз. Бұл – бір жай ғана қызықтау үшін жасалған дүние. Баланың болашағына сондай бір зиянын келтіретін зат емес. Ал ала жіпті ырымдап бала көтермей жүрген келіншекке сыйға берген. Ырым бойынша ол жіпті алып бір жерге іліп немесе сақтап қоюы керек. Көп ұзамай балалы болады, – дейді Зейнеп ана.
Сондай-ақ баланың тұсауын қайшымен кесу де мүлде қисынға келмейтін ұғым көрінеді. Баланың өмірі қайшыланып қалады. Қайшының жүзі бір-біріне қарамақарсы жасалған. Сондықтан баланың тұсауы пынақпен кесілген. Тағы бір талас туғызып жүрген нәрсе – ала жіпті «алдынан кес» немесе «артынан кес» деп жатады. Бала артқа жүрмейді, алға жүреді. Алдында тұрып, оның тұсауын кесіп, баланың алдын ашады. Артынан тұсау кесу деген дұрыс емес.
Баланың тұсауын бір кездері кейуаналарға, үлкен кісілерге кестіріп жүрді. Шындап келгенде, қазақ жасы келіп, белі бүгілген үлкен кісіге, жайбасар жанға, сондай-ақ ауру адамға да тұсау кестірмейді. Ұл баланың тұсауын күш-қайраты бойында, елдің алдында қызметімен көзге көрініп жүрген ер-азаматтар кескен. Қыз баланың тұсауын аяқ-қолы балғадай, істеген ісін тындырып жүретін, отының басын берекелі ұстайтын, балалышағалы келіншектерге кестірген.
Тұрмысқа шықпаған қызға, үйленбеген жігітке тұсау кескізбейді. Өйткені олардың жолы әлі ашылмаған. Мұның барлығы сан ғасыр сарабынан өтіп, ата-бабаларымыздың жасап кеткен салты.
Ырымшыл халқымыз қандай қадам бастаса да үлкен сеніммен бастаған. Сондықтан жоғарыда айтылған тұсау кесу рәсімінің негізгі жөн-жоралғылары сан ғасырдан бері екшеліп келген дүние. Ал қазір ше? Атағы шыққан әншілер мен танымал тұлғалардың тұсау кесу екінші жұмысы ма дерсің! Олардың жеке өміріндегі сәтсіздіктерге, болмыс-бітіміне назар аудармастан баласының тұсауын кезекпен кестіретіндер көп.
Осыған қарап бұрынғылар салған сара жолды өзгертіп, жаңаша жаңғыртудың қажеті жоқ деп топылаймын. Себебі дана бабаларымыз әрбір дәстүрдің тереңіне бойлап, астарына айтулы мағына сыйдырып кеткен. Тек келер ұрпаққа сол ұлттық құндылықтардың қаймағын бұзбай жеткізе білсек болғаны.
Мұнан бөлек ұлттық деңгейде наурыз мейрамы ресми түрде атап өтіліп, дәстүрлі ойындар мен ұлттық ас мәзірі дәріптелуде. Сондай-ақ тәрбиеге терең мән берген халқымыздың ата-анаға құрмет қағидаты қазақ қоғамында терең орнығып, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етіп келеді.
Уақыт өте жаңғыртылып жатқан дәстүрлерді де жоққа шығара алмаймыз. Оған мысал мәдени мұра аясында ұлттық киім, қолөнер бұйымдары мен дәстүрлі музыканы дәріптейтін фестивальдер мен көрмелер ұйымдастырылады. Бұл дәстүрден алыстау емес. Керісінше уақыт талабымен санаса отырып, ұлттығымызды жаһанға айғақтайтын айшықты жолы деп танысақ болады.
Алайда дәстүрге деген құрметтің әлсіреуі байқалған уақыттар болды. Әсіресе Кеңестік дәуір күшіне мінген уақытта қазақтың ұлттық болмысы сөнуге аз қалды. Тіпті көптеген дәстүріміз ұмытылып кетті десек артық айтқандық емес. Одан кейінгі уақытта қоғамдық өзгерістер мен жаһандану кейбір дәстүрлердің әлсіреуіне себеп болуда. Әсіресе, урбанизация мен батыс мәдениетінің ықпалы кейбір салт-дәстүрлердің ұмытылуына ықпал етіп отыр. Оған көптеген мысал айтуға болады.
Мұнан бөлек қиындыққа тап болған дәстүрлер де көп. Тоқталар болсақ қонақжайлық дәстүрі қазаққа тән дегенмен бұрынғыдай кең ауқымды қонақ күту, ас беру сияқты дәстүрлер қазіргі таңда сирек кездеседі. Себеп ысырапшылдыққа жол бермеу болса, екіншіден қымбатшылықтың қысымы деуге болады.
Салт-дәстүрдің мәнін ұмыту кейінгі ұрпаққа үлкен сын болатындай. Қазақы жоралғылардың мән-мағынасын түсінбей, оны формалды түрде ғана орындайды. Мәселен «табалдырықта тұрма, босағаны керме» деген сияқты қарапайым ғана тыйымдардың себебін жастарға түсіндірер қарттар аз. Ұлттық мұраларымызды ұлықтаушы, салт-дәстүрлерді терең тани білген журналист Сәкен Алдашбаев «табалдырықты баспа, керегені керме» деген салт жайында «Бірде Жәбірейіл періште Шиш пайғамбарға Алланың бұйрығы бойынша үй салуы керектігін айтады. Сөйтіп, періштенің көмегімен үй салып шығады. Баспанасы біткен соң Жәбірейіл Алланың бұйрығымен үйге қасиеттер келе жатқанын айтады. Қазақтың шаңырақты киелі, қасиетті деп айтатыны осыдан. Ең бірінші үйге бақыт келді. Келді де төрге жайғасты. Қазақтың құрметті қонақты төрге жайғастыратыны осыдан. Қыздың өз жұртын «төркін» деп айтуы да осыған келеді. Одан соң береке келіп, дастарханға отырды. Осылай түрлі қасиеттер келе бастады дейді. Осылардың арасында Ібіліс те ілесе келіп, бұрышқа отырып алады. Мәселен, бүгінде айтылып жүрген бұрышқа отырма үйленбей қаласың деген ұғым да осыдан қалған. Пайғамбар ібілісті үйден шығаруға әрекеттенгенде Жәбірейіл періште тыйып тастап оның да Құдайдың бұйрығымен келіп жатқанын айтып: «Үмметтерің үйге кірерде бір Алланың атын айтып кірсін, әйтпесе қонағы осылар болады» деп ескертеді. Міне, оң аяқпен Алланы ұлықтап табалдырық аттаудың төркіні осында жатыр. Ең соңынан келіп құт табалдырыққа, ынтымақ екі босағаға жайғасыпты. Қазақтың табалдырық пен босағаны кие тұтаны осы. Міне, қазақ қисса арқылы үйді түрлі қасиетке толтырып қойған» дейді.
P/S. Қай ел болса да қатталған тарихын кейінгі ұрпаққа қалдыру үшін өзіне тән қағидаттармен жеткізеді. Ал біздің қаруымыз – дәстүр. Қазақы дәстүрді болашақ ұрпаққа жеткізу – әр азаматтың парызы. Осы бағытта бірнеше нақты қадамдар бар. Соның біріншісі – білім беру жүйесінде насихаттау. Мектептер мен университеттерде салтдәстүрге қатысты арнайы пәндер мен іс-шаралар ұйымдастыру. Себебі бала кезден бойға сіңген қасиет өмірінің соңына дейін бағдаршы болады. Ал келесі медиа арқылы дәріптеу. Телебағдарламалар, фильмдер және әлеуметтік желі арқылы қазақы дәстүрді заманауи форматта көрсету. Және бұрмалануына жол бермеу. Сондай-ақ отбасылық тәрбиені күшейту, дәстүрді дәріптейтін мәдени іс-шараларды көбейту және оларға қаржылық қолдау көрсету секілді мемлекеттік қолдаулар жасау. Себебі қазақы дәстүрдің қоғамдағы рөлі әлі де маңызды. Кейбір салтдәстүрлер құрметтеліп, кеңінен қолданылса, кейбірі ұмытылу қаупінде тұр. Дәстүрді сақтау – тек мемлекеттік саясаттың міндеті емес, әрбір азаматтың борышы.
Олай болуы да заңдылық. Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова жастар баланың тұсауын кескен кезде көптеген қателікке бой алдырып жүргенін айтады. Белгілі жазушы мұндай қателіктер салт-дәстүрдегі негізгі ұстанымдардың мағынасын бұзады әрі келешек ұрпаққа өзгертіліп жеткізіледі деп алаңдайды.
– Баланың аяғына ала жіпті байлаған. Оны көбі өмірде ешкімнің ала жібін аттамасын деген өте жеңіл мағынада қабылдайды. Шын мәнінде оның мағынасы өмірдің ақ пен қарадан тұратынын түсіндіру. Күрмеуін кесу бала болашақта ақ пен қара қатар тұру заңдылығы кезінде құламасын, шалынбасын дегенді білдіреді. Баланың тұсауын үш мәрте кесетіндер бар екен. Ол болмайды. Адам баласының кімге ұқсағанын қалайды? Соны алдымен шешіп алуы керек. Кезінде көк шөппен, тоқішекпен кескен. Тоқ-ішек-баланың іші-сырты майлы болсын, тоқ болсын деген мағынады. Көк шөп туған жерінде көктесін деген мағынада. Бірақ ала жіпте еш жат емес бізге. Баланың тұсауын бір рет кескен жөн, – деді Зейнеп Ахметова. Жазушы ана ақ жолмен жүріп өткен баланың алдына қойылатын ақша, домбыра, кітап, кілт сынды заттар бізге кәрістерден келгенін де атап өтті. Оның айтуынша, оның еш жаманшылығы жоқ.
– Корейлердің жақсы әдетін алған сияқтымыз. Бұл – бір жай ғана қызықтау үшін жасалған дүние. Баланың болашағына сондай бір зиянын келтіретін зат емес. Ал ала жіпті ырымдап бала көтермей жүрген келіншекке сыйға берген. Ырым бойынша ол жіпті алып бір жерге іліп немесе сақтап қоюы керек. Көп ұзамай балалы болады, – дейді Зейнеп ана.
Сондай-ақ баланың тұсауын қайшымен кесу де мүлде қисынға келмейтін ұғым көрінеді. Баланың өмірі қайшыланып қалады. Қайшының жүзі бір-біріне қарамақарсы жасалған. Сондықтан баланың тұсауы пынақпен кесілген. Тағы бір талас туғызып жүрген нәрсе – ала жіпті «алдынан кес» немесе «артынан кес» деп жатады. Бала артқа жүрмейді, алға жүреді. Алдында тұрып, оның тұсауын кесіп, баланың алдын ашады. Артынан тұсау кесу деген дұрыс емес.
Баланың тұсауын бір кездері кейуаналарға, үлкен кісілерге кестіріп жүрді. Шындап келгенде, қазақ жасы келіп, белі бүгілген үлкен кісіге, жайбасар жанға, сондай-ақ ауру адамға да тұсау кестірмейді. Ұл баланың тұсауын күш-қайраты бойында, елдің алдында қызметімен көзге көрініп жүрген ер-азаматтар кескен. Қыз баланың тұсауын аяқ-қолы балғадай, істеген ісін тындырып жүретін, отының басын берекелі ұстайтын, балалышағалы келіншектерге кестірген.
Тұрмысқа шықпаған қызға, үйленбеген жігітке тұсау кескізбейді. Өйткені олардың жолы әлі ашылмаған. Мұның барлығы сан ғасыр сарабынан өтіп, ата-бабаларымыздың жасап кеткен салты.
Ырымшыл халқымыз қандай қадам бастаса да үлкен сеніммен бастаған. Сондықтан жоғарыда айтылған тұсау кесу рәсімінің негізгі жөн-жоралғылары сан ғасырдан бері екшеліп келген дүние. Ал қазір ше? Атағы шыққан әншілер мен танымал тұлғалардың тұсау кесу екінші жұмысы ма дерсің! Олардың жеке өміріндегі сәтсіздіктерге, болмыс-бітіміне назар аудармастан баласының тұсауын кезекпен кестіретіндер көп.
Осыған қарап бұрынғылар салған сара жолды өзгертіп, жаңаша жаңғыртудың қажеті жоқ деп топылаймын. Себебі дана бабаларымыз әрбір дәстүрдің тереңіне бойлап, астарына айтулы мағына сыйдырып кеткен. Тек келер ұрпаққа сол ұлттық құндылықтардың қаймағын бұзбай жеткізе білсек болғаны.
Мұнан бөлек ұлттық деңгейде наурыз мейрамы ресми түрде атап өтіліп, дәстүрлі ойындар мен ұлттық ас мәзірі дәріптелуде. Сондай-ақ тәрбиеге терең мән берген халқымыздың ата-анаға құрмет қағидаты қазақ қоғамында терең орнығып, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етіп келеді.
Уақыт өте жаңғыртылып жатқан дәстүрлерді де жоққа шығара алмаймыз. Оған мысал мәдени мұра аясында ұлттық киім, қолөнер бұйымдары мен дәстүрлі музыканы дәріптейтін фестивальдер мен көрмелер ұйымдастырылады. Бұл дәстүрден алыстау емес. Керісінше уақыт талабымен санаса отырып, ұлттығымызды жаһанға айғақтайтын айшықты жолы деп танысақ болады.
Алайда дәстүрге деген құрметтің әлсіреуі байқалған уақыттар болды. Әсіресе Кеңестік дәуір күшіне мінген уақытта қазақтың ұлттық болмысы сөнуге аз қалды. Тіпті көптеген дәстүріміз ұмытылып кетті десек артық айтқандық емес. Одан кейінгі уақытта қоғамдық өзгерістер мен жаһандану кейбір дәстүрлердің әлсіреуіне себеп болуда. Әсіресе, урбанизация мен батыс мәдениетінің ықпалы кейбір салт-дәстүрлердің ұмытылуына ықпал етіп отыр. Оған көптеген мысал айтуға болады.
Мұнан бөлек қиындыққа тап болған дәстүрлер де көп. Тоқталар болсақ қонақжайлық дәстүрі қазаққа тән дегенмен бұрынғыдай кең ауқымды қонақ күту, ас беру сияқты дәстүрлер қазіргі таңда сирек кездеседі. Себеп ысырапшылдыққа жол бермеу болса, екіншіден қымбатшылықтың қысымы деуге болады.
Салт-дәстүрдің мәнін ұмыту кейінгі ұрпаққа үлкен сын болатындай. Қазақы жоралғылардың мән-мағынасын түсінбей, оны формалды түрде ғана орындайды. Мәселен «табалдырықта тұрма, босағаны керме» деген сияқты қарапайым ғана тыйымдардың себебін жастарға түсіндірер қарттар аз. Ұлттық мұраларымызды ұлықтаушы, салт-дәстүрлерді терең тани білген журналист Сәкен Алдашбаев «табалдырықты баспа, керегені керме» деген салт жайында «Бірде Жәбірейіл періште Шиш пайғамбарға Алланың бұйрығы бойынша үй салуы керектігін айтады. Сөйтіп, періштенің көмегімен үй салып шығады. Баспанасы біткен соң Жәбірейіл Алланың бұйрығымен үйге қасиеттер келе жатқанын айтады. Қазақтың шаңырақты киелі, қасиетті деп айтатыны осыдан. Ең бірінші үйге бақыт келді. Келді де төрге жайғасты. Қазақтың құрметті қонақты төрге жайғастыратыны осыдан. Қыздың өз жұртын «төркін» деп айтуы да осыған келеді. Одан соң береке келіп, дастарханға отырды. Осылай түрлі қасиеттер келе бастады дейді. Осылардың арасында Ібіліс те ілесе келіп, бұрышқа отырып алады. Мәселен, бүгінде айтылып жүрген бұрышқа отырма үйленбей қаласың деген ұғым да осыдан қалған. Пайғамбар ібілісті үйден шығаруға әрекеттенгенде Жәбірейіл періште тыйып тастап оның да Құдайдың бұйрығымен келіп жатқанын айтып: «Үмметтерің үйге кірерде бір Алланың атын айтып кірсін, әйтпесе қонағы осылар болады» деп ескертеді. Міне, оң аяқпен Алланы ұлықтап табалдырық аттаудың төркіні осында жатыр. Ең соңынан келіп құт табалдырыққа, ынтымақ екі босағаға жайғасыпты. Қазақтың табалдырық пен босағаны кие тұтаны осы. Міне, қазақ қисса арқылы үйді түрлі қасиетке толтырып қойған» дейді.
P/S. Қай ел болса да қатталған тарихын кейінгі ұрпаққа қалдыру үшін өзіне тән қағидаттармен жеткізеді. Ал біздің қаруымыз – дәстүр. Қазақы дәстүрді болашақ ұрпаққа жеткізу – әр азаматтың парызы. Осы бағытта бірнеше нақты қадамдар бар. Соның біріншісі – білім беру жүйесінде насихаттау. Мектептер мен университеттерде салтдәстүрге қатысты арнайы пәндер мен іс-шаралар ұйымдастыру. Себебі бала кезден бойға сіңген қасиет өмірінің соңына дейін бағдаршы болады. Ал келесі медиа арқылы дәріптеу. Телебағдарламалар, фильмдер және әлеуметтік желі арқылы қазақы дәстүрді заманауи форматта көрсету. Және бұрмалануына жол бермеу. Сондай-ақ отбасылық тәрбиені күшейту, дәстүрді дәріптейтін мәдени іс-шараларды көбейту және оларға қаржылық қолдау көрсету секілді мемлекеттік қолдаулар жасау. Себебі қазақы дәстүрдің қоғамдағы рөлі әлі де маңызды. Кейбір салтдәстүрлер құрметтеліп, кеңінен қолданылса, кейбірі ұмытылу қаупінде тұр. Дәстүрді сақтау – тек мемлекеттік саясаттың міндеті емес, әрбір азаматтың борышы.
