Сан соқтырған смартфон
Білесіз бе? «Бұл бала бәрін іштен біліп туған-ау!» деген сарындағы сөздерді құлағымыз шалатын. «Тіфә-тіфә» деп түкіріп қойып, дарынына, алғашқы жалынына осылай баға беретін-ді. Ойын баласының ойлы болғаны, халықтан жағымды пікір ести білгені ата-анаға да ұнамды әсер қалдыратын. Ол өз алдына бір қуаныш. Ал, балалар аулада, көшеде, тағы да басқа жерлерде асыр салып ойнап жүргенде оларды үйге кіргізу әсте мүмкін болмайтын. Әйтеуір бір ұрыс естіп алып барып, шаң-шаң шалбарын қағып, ас ішуге үйге келетін.Бүгінде қазір бәрі басқаша. Телефонға телмірген ұрпақты үйден шығара алмай бәйек боласыз. Қызық пен шыжық, ойын сол шағын «қораптың» ішінде. Сол «қораптың» қоршауында қап, күні ұзаққа желіге желімдей жабысып, әлі есі кіресілі-шығасылы балалар телефон дейтін темірторға темірсіз-ақ тоғытылып қалғандай. Бұған бас ауыртып жатқан жан бар ма екен, сірә?!
Телефоннан туған ба?
Құлақ естіп, көз көріп жүр. Қызылды-жасылды телефон ішіндегі ойынға, мульфильмдерге жіпсіз байланған бала көп. Тас кенеше жабысып, тіпті қолынан тұтқаны бермей қояды. Есіл-дерті сол. Далаға шығып, доп қуып, күліп-ойнап жүрген бүлдіршіндер бұрынғыдай көп емес. Төрт қабырғада қамалып, төрткүл дүниенің қызығын қолына ұстап алғандай әсерде отырады. Мұның пайдасы қайсы немесе нендей зияны бар? Осыны білмекке ұмтылдық. Себебі қазір «телефоннан туған» деген тіркесті жиі айтатын ата-аналардың қарасы көбейді. Тілі шықпаған бала телефонның тілін біліп, қуыс-қуысын атқарып отырғанда осылай демеске шараң да болмайтын шығар. Бірақ, тәрбиеге келгенде шарасыздық танытпау ата-анаға шарт. Сонда қайтпек керек?
Қазір қоғамда «телефонға тәуелділік» деген үрдіс белең алды. Бүлдіршіндер былай тұрсын, қалтафонға телмірген ересек адамдарды жиі кездестіреміз. Көп жағдайда ата-аналар оны ойнатудың немесе жұбатудың құралы ретінде береді. Бұл балалардың денсаулығына қаншама зиян келтіруде.
Уақыт ағынымен ығып келген осы бір кеселмен күрес әлі күнге жүріп жатыр. «Бала, бала» деп бәрін бүлдіршіндерге ысырап салуға да болмас. Ерескетердің де есі кеткен. «Телефонға телмірген тағдардың» ішінде тағы кімнің адасып жүргенін бағамдау мүмкін емес те шығар. Лондындық Бэбикекс Ромеро сурет өнерінде және сол елдің мәдени өмірінде ерекше жобалармен көзге түсіп жүрген талантты фотограф. Ол өз туындыларында қоғамдағы көкейтесті мәселерді көтеруге тырысады. Суретші адамдардың телефонға тәуелділігін назарға ала отырып жасаған жұмыстары ой саларлық. Оның «Біз бар уақытымызды смартфондарды қолдануға жұмсап, шынайы қарым-қатынас жасап, өзара пікірлесуден алыстап барамыз. Уақыт жылжыған сайын адамдардың телефонға тәуелділігі артып бара жатқаны соншалық, айналасындағыларға мән беруден қалған. Тіпті, біз достарымызбен жолыққан кездің өзінде қолымыздағы кішкентай ғана затқа телміріп, одан бас ала алмай отыратындығымыз жасырын емес. Оның да күндердің күнінде Қызыл кітапқа енетін күні алыс емес секілді» деп айтқан сөзі әлем аралап келген еді. Ал, осы құрсаумен шарананы шырмап қою санаға қаншалықты сыяды. Бәлкім, телефон қолдануға арнайы уақыт бөліп, белгілі бір мезетте бас тартып отырған жөн шығар. Телефон мен интернет иіріміне деген тәуелділік есірткідей дерт болып жүрмесін!
Денені дендеген дерт Жастар түн батса құлақ құрышын қандырар әуендерді тыңдап, тұтқаны жастанып ұйықтайды. Оларға қарап, ата-аналары «өзі техникаға құмар» деп мәз болып қояды. Алайда, ғалымдардың ұялы телефонның адам ағзасына тигізетін зиянын айтып, дабыл қағып жүргендеріне мән те қарамайды. Мәселен, ұялы телефондардың электромагниттік сәулелері жүйке, эндокриндік және жыныстық аурулардың асқынуына әсер етеді екен. Бәріміз байқағанымыздай, қазірдің өзінде жас жеткіншіктердің көру қабілеттері төмен. Көпшілігінің ағзалары әлсіз, аурушаң күйде жүреді. Көбі көілдірік тағады. Осының бәрі сол компьютер мен телефонның салдарынан болып отыр.
Шыны керек, соңғы уақытта кітапханаға баратындардың да қатары сирап барады. Қанша жерден том-томдап кітап шығарылғанымен, күні ертең оның электронды нұсқасы қолға түседі. Кітапханаға барып, оны іздеп уақыт жоғалтқаннан гөрі, бүгіннің жастары оқулықтың электорды нұсқасын телефонға жүктеп алғанды жөн көреді. Мұның жақсы да жаман да жағы бар. Міне, ақпараттық технологияның ұрпаққа, тіпті ұлтқа зиянын салмақтап көрдік. Иә, заманауи технологияның пайдасының да бар екенін мойындау керек, әрине. Алайда мектептегі балаға білім алудан маңызды ештеңе жоқ. Ал, оған бөгет болатын кез келген факторды ұлт болашағына жасалған қиянат деп қарауымыз керек. Кеселдің батпандап кіріп, мысқалдап шығатынын сезінбесек болмайды. Сондықтан, біздің қалтафонның жас буынның санасына пайдасынан гөрі кері әсері көп.
«Телефоннан туған» баланың алды мектепке барып жүр. Соңғы уақытта мектеп оқушылардың қолынан ең соңғы үлгідегі телефондар мен планшеттерді көп көретін болдық. Сабақтың бітуіне әзер шыдап отырған олар қоғырау соғыла салысымен, дереу қалта телефондарын шұқылауға асығады. Сондағысы түрлі электронды ойындар, одан қалды әлеуметтік желілер. Бар ынта-зейіндері тек сол телефонда ғана. Сондықтан бүгінгінің жастары мүлдем қалам ұстаудан қалды деуге де әбден болады. Мектептегі бұл қиын жағдайды реттеу қазір ешкімнің қолынан келер емес. Тіпті, бұған тосқауыл болуға мектептің де аса құлқы жоқ секілді. Үйдегі ата-ананың көбі баланы материалдық мұқтаждықтан арылтып қойса болды, сонымен бәрі бітті деп ойлайды. Тіпті, кейбірі балаларына «Беске оқысаң, планшет алып беремін» деген әдіске көшкен. Мұны естіп алған баланың сабаққа зауқы қайдан соқсын? Бір таныс хирург осыған ұқсас бір әңгіме айтып еді. «Сүндетке отырғызуға жылап көнбей жатқан баласына анасы «планшет алып беремін» деп алдаусыратты. Велосипед алып беремін демеді. Ұл бала үшін қозғалыс керек. Ата-ана соны қалай түсінбейді, іздерін жалғайтын ұл екенін неге білмейді?» деп күйінген-ді. Сол себепті қалтателефоны ұл баланың денсаулығына зиян келтірсе, екінші жағынан, білім алуына да кедергі болатынын түсінетін уақыт жетті. Сабақ барысында оқушылар мен студанттердің басым бөлігі ұялы телефон қолданады. Кежегесі кері тартқандар артқы партаға барып жантайып, құлаққаппен музыка тыңдайды, әлеуметтік желіге кіріп, түрлі видеолар көреді. Білім ордаларына ұялы телефонды ретсіз қолдануға тыйым салынуы керектігін баса айтқымыз келеді. Онсыз да қылығы кері кетіп бара жатқан жас жеткіншіктердің бойына заманауи технолгияның тигізіп жатқан залалын ысырып тастағанымыз жөн емес пе?!
Алаяқтыққа аяқ басу
Дабыл қағарлық жағдай, антифрод-орталықтың мәліметіне сүйенсек, ең жиі кездесетін алаяқтық түрі – телефон арқылы алдау. Бұған жастар да әуес болып бара жатыр. Темір торға телефондағы бір ауыз жалған ақпараты үшін тоғытылғандар барда, қаржы нарығында «нәпақасыз нан» табамын деп, арзан табысқа аяқ басып жатқандар көбейді.
Ұлттық банктің алаяқтықпен күрес орталығы 6 айдағы нәтижесін жариялады. Мекеме осы аралықта қанша күдікті транзакцияны тоқтатып, қанша қаржыны сақтап қалғанын мәлім етті.
– Орталық іске қосылғаннан бері 12 мыңнан астам алаяқтық анықталды. Нәтижесінде жалпы сомасы 967 миллион теңге болатын қаражат бұғатталды. Оның ішінде 760,9 миллион теңгені – ақшаны жіберген банк, ал 206,1 миллион теңгені ақшаны қабылдаған банк бұғаттады, – делінген Ұлттық банк хабарламасында.
Алаяқтық белгісі бар транзакциялар туралы дерек алмасу орталығы өткен жылдың 22 шілдеде іске қосылған. Жобаны құқық қорғау органдары және қаржы нарығына қатысушылар бірлесе жүзеге асырады.
Антифрод-орталық дегеніміз – арнайы технологиялық жүйе. Ол банктер, төлем ұйымдары, микроқаржы ұйымдары және ұялы байланыс операторларының өзара ақпарат алмасуына жағдай жасайды. Бұл жүйе нақты уақыт режимінде жұмыс істейді де, алаяқтыққа ұқсайтын әрекет немесе төлем туралы мәліметті жедел бөлісуге мүмкіндік береді. Осылайша, қаржы ұйымдары күмәнді транзакцияларды тез арада анықтап, тоқтата алады.
Антифрод-орталықтың мәліметіне сүйенсек, ең жиі кездесетін алаяқтық түрі – телефон арқылы алдау. Ол барлық оқиғалардың 25,5%-ын құрайды. Одан кейінгі орындарда мыналар тұр: жалған инвестициялар – 18,89%, әлеуметтік желілер мен мессенджерлердегі алаяқтық – 17,61%, кредит алаяқтығы – 9,57%, жалған онлайн дүкендер мен сатушылар – 7,53%, дропперлер (алаяқтық жолмен иемденген ақшаны шешу үшін атына банк картасы ашылған жалған адамдар) – 6,87% және алаяқтардың «айна» сайттары – 5,62%. Ал қалған 8,36%-ы – басқа алаяқтық түрлері.
Түйін. Қазір ит таппайтынды интернет табатын шақ. Сол себепті де баланыздың болашағына алаңдасаңыз, олардың телефон қолданысына да алаңғасырлық танытпаңыз, ата-ана! Болашақ оныкі болғанымен ұрпақ сіздікі!
Айдар САЙЛАУОВ
Фото: Нұрболат Нұржаубай
