Наурыз әлде Ұлыстың ұлы күні
Наурыз әлде Ұлыстың ұлы күні? Бұл сұрақтың жауабын Т. Жүргенов атындағы ҚазҰӨА профессоры, өнертанушы Гүлзада Омарова саралаған.***
Ұлыстың ұлы күнін, яғни Жаңа жылды қазақ елі көне замандардан бері тойлап келеді. Шәкәрім Құдайбердиевтің айтуынша, «Наурыз» атауы көшпелі ортаға шекаралас жатқан егіншілік оазистерінен келген, ал көшпелі түркі ортасында Жаңа жылдың алғашқы күні «Ұлыс» деп аталған: «Ескі қазақта (ескі түрікте) Жаңа жыл күннің аты – Ұлыс». Алайда Ұлысты Жаңа жылдың басы ретінде қазақтар мен Орталық Азияның көшпелі халықтарында көктемгі күн мен түннің теңелу күнімен, яғни 21-22 наурызбен байланыстыруы дұрыс па?
Жалпы алғанда, Наурызды тойлау дәстүрінен көрініп тұрғандай, ол табиғаттың оянуының, оның жаңаруының, «өмірдің» (көктем, жылы) «өлімге» (қыс, суық) құратын салтанатының басталуы ретінде аталып өтетін. Яғни бұл мереке Құнарлылық пен Күнге табынуымен байланысты болды және тек ауылшаруашылық дақылдарына ғана емес, сонымен қатар мал шаруашылығына да қатысты болды. Сондықтан бұл күні қазақтардың «Мал-жан аман ба?» деп сәлемдесуі дәстүрге айналған.
Бір қызығы, бұл сәлемдесуде малдың әл-ауқаты бірінші орында тұр, өйткені төрт түлік аман болса, халықтың да жаны тыныш («Малы күйлiнiң жаны түгел болады»). Суық қыстан кейін кездескен туыстар құшақтасып (көрісу), соғымнан (қысқы қор) қалған ет сорпасына пісірілген «Наурыз көжеден» дәм татып, бір-бірін құттықтаған. Наурыз бата, наурыз өлең айтылып, бірі-біріне денсаулық, амандық, бақыт, малдың мол төлдеуін және т.б. тілеп жататын.
Қазақтарда Күнге табынуды көктемгі күн мен түннің теңелу күніне қараған түні Жерге келіп жылу мен жарық әкелетін Қызыр ата туралы мифологиялық түсініктер айғақтайды. Сондықтан бір күн бұрын, үйлерді аластап (отпен тазарту рәсімі), қоқыстан тазартып, барлық жамандықтан арылған («Көш, Қайрақан, көш!»). Адамдар түнімен ұйықтамай, дұға тілеп, Қыдыр атаны қарсы алған. Ал таңертең Жаңа күннің келуін жіберіп алмауға және оны қарсы алуға тырысқан.
Осының барлығы көшпенді қазақтар өмір сүрген 12 жылдық жануарлар (күндік-юпитерлік) циклдік күнтізбесімен қатар, олардың шаруашылық өмірінде үлкен рөл ойнағанын және олар жыл мезгілдерінің ауысуын және жаңа жылды білдіретін оның басталуын айқындаған жылдық (күн күнтізбесінің өзі) екендігін айғақтайды.
Алайда халық наурыздың, дәлірек айтқанда, Ұлыстың келе жатқанын қалай білген? Қазір, әрине бізде күнтізбелер бар және Жаңа жылдың нақты қашан басталуын білеміз. Ал бұрын дәстүрлі мәдениеттерде бұл астрономиялық бақылаулар мен жұлдыздардың (планеталардың) және аспан нысандарының қозғалысымен байланысты білім жыл мезгілдерінің өзгеруін ғана емес, айларды, күндерді және тіпті сағаттарды да дәл есептеуге мүмкіндік берді.
Көшпелі қазақтардың тәңірлік күнтізбесін зерттеген А.И. Мұхамбетованың деректері бойынша, бұл күнтізбедегі тәулік уақыты бойынша уақыт есебі – бұл шағын уақыт циклы, айлар бойынша – бұл орташа цикл (12 ай), жылдар бойынша – үлкен цикл. Көшпендінің өмірінде 12 жыл кезеңін құрайтын үлкен цикл (Юпитердің Күн айналасындағы жолы) ең маңызды мәнге ие болды: ол көшпенділерде өндірістік қана емес, сонымен қатар өмір циклінің оңтайлы уақыт координатын құрады (Мухамбетова А.И. Тәңірлік күнтізбе– көшпенділер өркениетінің негізі ретінде // Қазақтың дәстүрлі музыкасы және ХХ ғасыр. – Алматы, 2002).
Тағы бір қазақстандық ғалым А. Тоқтабай өзінің «Наурыз» атты мақаласында қазақтарда «Ұлыстың» басталу уақытының феноменін зерттей келе, көктем мен көктемгі күн мен түннің теңелуі Үркер шоқжұлдызының қозғалысымен байланысты екенін айтады. Бұл шоқжұлдызды Қазақстанның орталық аймақтарында күн батқан кезде батыс көкжиектен көруге болады (Тоқтабай Ә. Наурыз //Қазақ халқының салт-дәстүрлері, 1-том. – Алматы, 2005.).
Осылайша, Қазақстанның түрлі өңірлерінде Жаңа жыл немесе Ұлыс күні бірдей басталмайды. Тиісінше, оңтүстікте немесе оңтүстік-шығыста суық қысты өткізіп, бірін-бірі көрмеген туыстардың көрісуі климаты неғұрлым қатал орталық немесе батыс өңірлерге қарағанда әлдеқайда ертерек болған.
Егер қазір Қазақстанда Наурыз мерекесі қарсаңында 14-15 наурызда көрісу тойланса (батыс өңірлердегідей), оңтүстік өңірлер үшін бұл сәл кешеуілдеу болады. Өйткені менің балалық шағымда (Алматы облысында) Наурыз көжені наурыздың бірінші онкүндігінде пісіретіні жақсы есімде.
Әрине, қазір біз Ұлыстың ұлы күні – Наурыз мерекесін тойлауда біз көктемгі күн мен түннің теңелуінің әмбебап күнтізбелік бойынша негізге аламыз және бұл мерекені барлық Шығыс халықтарымен бірлікте атап өтеміз. Сонымен бірге, болашақ ұрпаққа құнды халықтық білім мен ата-баба мәдени дәстүрлерін де беру қажет.
