Ұрпақ тәрбиесі – ұлт болашағы Ж. Дауани кеңестері

Ұрпақ тәрбиесі – ұлт болашағының кепілі. Бұлғасырлардан бері дәлелденіп келе жатқан қағида. Сондықтан болар, ата-бабаларымыз бала санасына жақсылықты сіңіруде аянып қалмаған. Тіпті, қазақ даласында бала тәрбиесіне қатысты өзіндік әдістеме қалыптасты десек артық емес. Әлбетте, қазақтың бала тәрбиесіндегі негізгі құндылықтар діннен алыс емес, керісінше, өзектес десек болады.

Бүгінде бала тәрбиесінде ата-аналар біраз олқылық жіберіп алғанын жасыра алмаймыз. Бұрынғы біраз дәстүр үзілді десек те болатындай. Әрине бұған жаңа заманның да әсері бар болар. Дегенмен тәрбие ұрпақ үшін, тұтас ұлт үшін маңызды екенін естен шығармау қажет. Сондықтан мұсылман әлеміне белгілі ғалым Жалаладдин Дауанидің бала тәрбиесіне қатысты біраз ойын оқырманмен бөліссек...

«Бала өмірге келгенде, жетінші күні ат қойған жөн. Бірақ оны ойланып барып қою керек. Өйткені бұған жауапсыздық танытса, бала өмір бойы психологиялық қиындық тартады. Осы себепті өзіне жақсы ат қойылуы баланың құқы болып табылады. Сүт ему уақыты біткенде, тәрбиесімен айналысып, жаман мінез, нашар қылықтарға жолатпау керек. Өйткені балалардың қабілеттері кемелденуге, ал табиғаты жамандыққа бейім тұрады. Тез бұзылуы мүмкін. Сол үшін жақсы тәрбие алуына көңіл бөліп, ол үшін жүйелілікті сақтаған дұрыс. Балада алғаш байқалған, тез көзге түсетін мінез – ұялу. Ұяттың көптігі ізгіліктің белгісі. Балада ұялу байқалғанда, қадағалауды күшейткен жөн. Алғашқы тәрбие – жаман, бұзық балаларға қоспай, сақ қарау. Өйткені балалардың жан дүниесі айнадай таза. Түскен бейнені тез қабылдайды.

Одан кейін исламның шарттарын, дін бұйрықтары мен сүннеттің әдептерін үйретіп, әрі осы үйрету ісін үзбеу керек. Үйренуден тартынса еркіне жібере салмай, жалғастырған жөн. Қажет болса, ұрсу керек. Бірақ жасы мен қабілетін де назарда ұстаған мақұл. Мәселен, дініміздің үкімі бойынша, жеті жасында намаз үйретіп, оқыту керек. Егер он жасында оқымаса, көңіліңіздің толмай жүргенін білдіріңіз. Жақсыларды мақтап, жамандарды айыптап, осы негізде жақсылыққа ынталандырған дұрыс. Жамандық пен нашар қылықтар жасауына тыйым салған жөн. Жақсы іс істесе мақтап, жарайсың деп, жаман іс істесе, жазғыру керек. Қолдан келгенше ашық түрде ренжіп, қателікпен істеді, ұмытып істеді деп баланың қылықтарын жасырып, оның жігерін жасытпау керек. Жасырын бір нәрсе істесе, бетіне баспай, ұятын сақтатып, қайтадан істесе, оңашада оған ескерту жасаған жөн. Жасаған әлгі қылығының өте нашар екенін айтып, енді олай қайталап жасамау туралы уәдесін алған жөн.

Бірақ та жиі ұрысып, ескерте беруден де алыс болыңыз. Әйтпесе, ұрысу не айыптау үйреншікті жағдайға айналады. «Адамдар тыйым салынған іске үйір» дегендей, қайта істеуі мүмкін. Осы себепті дұрыс басқара білу керек.

Баланы ішіп-жеуге, жақсы киінуге үйір қылмай, сәнді киім, түрлі-түсті маталар әйел кісілерге ұнамды екенін, ер кісілердің бұндайларды аса ұнатпайтынын айту керек. Ылғи жеуге, ішуге құмар болмауы үшін ескерту жасаған дұрыс. Әуелі ас ішудің әдебін үйретіп, ас ішуден мақсат ләззат алу емес, ағзаның саулығын сақтау екенін білдірген жөн. Ас ішіп-жеу дәрі секілді, онымен аштық пен шөл басылады деу керек. Дәрі белгілі бір мөлшерде қабылданған уақытта пайда тигізетінін, ішіп-жеу де ашығу мен шөлдеуді басу үшін болса пайдалы екенін, түрлі тамақтарға әдеттендірмей, тамақтың бір түріне ғана қанағат етуге үйретіп, тәбетін тым өсіре бермеу керек. Әр қалаған тамақты емес, табылған, дастарқанға қойылған тамақты жеуге үйреткен дұрыс. Кей-кейде қатқан нан да беріп, соның да қадірін білгізген жөн. Етті қалыпты жегізіп, астан кейін мүмкіндігінше су ішкізген жөн. Ащы суды ішудің денеге де, жанға да зиянды екенін балаға жиі айту керек. Ащы судың адамның ашуын қоздырып, жүйкесін жұқартып, ұятсыздыққа салатынын, адам бара-бара соған тіпті дағдыланатынын, ондайлардан алыс жүру керектігін санасына құйған жөн. Жаман сөздер естуіне тыйым салу керек. Міндетін бітірмейінше, әрі қиындық көрмейінше тамағын бере қоюға асықпай, жасырын істеріне тыйым салып, ұятты іс істеуге деген батылдық бермеу керек.

Күндіз әрі түнде көп ұйықтатпай, жұмсақ киімдерге дағдыландырмай, жаяу жүргізіп, көлікке мінуді үйретіп, қалай отырып, тұрып, сөйлеудің әдебін түсіндіріп айту керек.

Әкесімен және дүние байлығымен достарына мақтануына тыйым салып, өтірік айтпауын, өтірік ант су ішпеуін жиі ескерткен дұрыс. Өйткені ант ете беру жақсы емес.

Үлкендердің жанында үндемей отыруды, сұрақ қойылса, қысқа ғана жауап беруді үйретіп, ылғи тек жақсы сөйлеуді әдет етуді түсіндірген мақұл. Ілім үйренуге талпындыру керек. Баланы жомарттыққа дағдыландырып, дүние-мүлікті қадірсіздеу көрсету керек. Өйткені ақша мен дүниеге құнығу қауіпті.

Бос уақыттарда баланың ойын ойнауына рұқсат еткен дұрыс. Алайда нашар дағдыға үйрететін ойындарды ойнатпаған жөн. Бұл әдептер баршаға жақсылық әкеледі. Жастар үшін тіптен жақсы. Ұғатын жасқа жеткенде, оған дүние-мүлкінен негізгі мақсат денсаулықты сақтау екенін түсіндіріп, ақыретке осы дүниеде дайындық жасалатынын ұғындыру керек. Егер өскенде ғалым болатын болса, ілім үйренуге керекті тәрбие берілгені жөн. Өнер иесі болатын болса, діни міндеттерді үйретіп, содан кейін барып өнермен шұғылдандырған дұрыс.

Бұл тұста ең дұрысы, баланың табиғаты мен қабілетін ескерудің әрі соған қарай бағыттаудың берері мол. Өйткені Пайғамбарымыз: «Адам не үшін жаратылған болса, сол іс оған жеңілдетіледі» деген. Әркім кез келген өнерді игеріп кете бермейді. Көбіне бір салаға ғана бейім тұрады. Бұның астарында терең сыр бар. Бұлай болуының сыры, қоғамды көтеру, әр кәсіппен шұғылдану арқылы адамдар бірбірінің кем-кетіктерін толықтырады.

Кім бір салаға бейім болса, соны тез үйренеді. Ал икемі жоқ болса, бекерге көп жыл әуреленгенмен, одан түк шықпайды. Сол секілді, баланың да қабілетін танып барып, өз саласына берген дұрыс. Әйтпесе бала үмітсіздікке салынады. Бір саланы игергенде, соны мейлінше терең меңгеріп, кәсіп етіп күн көруге бағыттау керек. Балаға адал табыс табатындай кәсіп істету керек. Әке-шешесінен қалған дүниеге көп сендірмеу керек. Өйткені әкенің тапқанына мақтанған балалар көбіне кәсіп түрін үйренбей, кейіннен бәрібір осалдықтарын байқатқан. Еңбек етіп, табыс тауып, бір отбасын басқара алатындай жағдайға жеткенде, баланы үйлендіріп, тапқан табысын өздерінде ұстату керек».

Сөзімді қорытындылай келе, әйгілі философ, математик Платон: «Ұлтыңды сақтаймын десең – қызыңды тәрбиеле, рухыңды сақтаймын десең – ұлыңды тәрбиеле» деген екен. Әрбір істі өзімізден бастап, жас ұрпақты ауызбіршілікке, бауырмалдыққа тәрбиелеп, ізгіні, игілікті көп айтып, көп көрсетіп, өз ісімізбен үлгі бола білейік.

Ж.Өтегенов,

«Дін мәселелерін зерттеу орталығының» Арал ауданы бойынша бөлімше меңгерушісі