«Қан мен тердің» жарыққа шыққанына – 60 жыл

Мен «Қан мен тер» романын 8 сыныпқа көшкен жылы оқыдым. Оның алдында фильмді көргенім бар. Әрине, ол кезде «Жазушымен кездесем» деген ой болған жоқ. Бірақ сәтін салып қаламгермен бірнеше рет жүздесу бақытына ие болдым. Сабырлы мінезі, сөзге сараңдығы мен еңбекқорлығы есімде қалды. Тоқсан жастың төрін озса да жазған туындыларының үстінен қарап, жазып-сызып отырғанына куә болдым. «Арал қалалық тарихи музейі» филиалы ашылғалы еліміздің түкпір-түкпірінен сан мыңдаған адам келуде. Келушілер «Қан мен терді» қазақ және орыс тілдерінде оқығандарын айтып, музейдегі құнды дүниелермен танысып, «Әбдіжәміл Нұрпейісов дүниеге келген Арал жері қасиетті. Сіздер әлемге әйгілі қаламгермен мақтанасыздар» деген сайын марқайып қаламыз. Сондай сәттерде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Қазақ қаламгерлері арасынан дараланып шығып, бірегей тұлға дәрежесіне көтерілген Өзіңізді үнемі мақтан етеміз» деген сөзі түседі, Иә. барша аралдықтар Нұрпейісовпен мақтанады. Биылғы бір ерекшелік, өткен ғасыр басындағы қазақ даласындағы саяси жағдайларды, әлеуметтік мәселелерді, адамдар арасындағы қарым-қатынасты үлкен толғаныспен кең ауқымда өрген ірі шығарма, жаһан жұрты құмарта оқыған «Қан мен тердің» жазылғанына  60 жыл толуы. Нұрпейісов қаламынан туған «Қан мен тер» трилогиясы аса таны­мал болды әрі ол шығарманы оқымаған немесе трилогия же­лісінде түсірілген «Қан мен тер» көркем фильмін көр­меген қазақ баласы жоқ деуге болады. Бұл шығармасы үшін жазушы Кеңестер Одағының Мемлекеттік сыйлығын алды. Ал, жазушының «Қан мен терге» қалам тарту себебі қалай болып еді?...Қаламгер өз естелігінде 1970 жылдың көктем айында Совет романдарының сериясында шыққалы әзірленіп жатқан «Қан мен тер» трилогиясының алғашқы екі кітабы – «Ымырт» пен «Сергелдеңге» алғы сөз жазбақ боп, Алматыға белгілі сыншы Леонид Теракопянның арнайы келгендігін және осы кітапты жазсам деген ойдың қалай пайда болғандығы жайында сұрағанына тоқтала келе, бұның жауабы көкірегінде сайрап тұрса да, салған жерден шешіле қоймай, өткен күнге ой жүгіртіп іркіле түскендігін айтады. Ия, сол сәтте қаламгердің ойына сонау 1947 жылдың сарша тамызы оралған екен. Ұлы Отан соғысында жазушының әкесі және өзіне тетелес екі бірдей інісі қаза тапқан еді. Төрт жылдан кейін әскерден қайтып оралған жігіт ошағы сөнген үйін, еңсесі түскен елді көреді. Бір жолы ол қалаға кетіп бара жатқан ат арбаға ілесіп кете барады. Күн ыстық, жол ұзақ. Бұл туралы жазушы өз естелігінде: «Мына тусыраған тұл даланың үстінен ту-ту бағзы заманнан бермен қарай сансыз ұрпақ көшіп өтті. Осы дала бізден бұрын да талай ұл мен қызға атамекен бопты. Біз сияқты олардың да тағдыры талқыға түсіп, тірлік үшін тайталасқан жағаласта бірде жау қолында шалғайы кетіп, дар-дар жағасы жыртылып жатса да ел намысы үшін арпалысқан ерлері арын бермепті, күші басым жаудың бірде астына түссе, бірде үстіне өзі шығып алыс-жұлыспен өмір кешкен азғантай халық осы далада бағзы заманнан бермен қарай мал бағып, егін егіп, балық аулап күн кешіпті. Осы даланың келешегі үшін қиғылық ұрған қаншама асыл боздақтарымыз қанын, терін төкті... Иә, қаны мен терін төкті... Қан мен тер... қан мен тер...». Жас жігіт «қан мен тер» деп әлдеқалай аузына түскен дұғадай ішінен күбірлей берді.. Сол күні кешке қарай Арал қаласында тұратын жақын ағасы – Байқабылдың үйіне жетіп, сол бойда столға отырып, қолына іліккен бір жапырақ қағазға «Қан мен тер» деп тұңғыш рет түсірген екен. «Өзіңнің, аз ғана халқыңның болашақ бақыты үшін қаны мен терін төккен ата-бабалары жайында күндердің күнінде сәті түсіп шығарма жаза қалса, оның атын дәл осылай атармын-ау деген ой бала жігіттің басына сол арада алғаш рет келіп еді» деп жазады жазушы өз естелігінде.
«Қан мен тердің» халықтың шығармаға айналуының себебі көп. Трилогияға арқау болған оқиғаны жазушы ойдан қиыстырған жоқ. Яғни, өмірде болған нақты оқиғалар. Қаламгер бұл жөнінде: «Кейпкердің бәрі өмірде бар адамдар. Бірақ мен оны типтестіріп, басқа адамның басында болған оқиғаны өз кейіпкерімнің басынан көрсеттім. Мәселен, Ақбала, Кәлен, Еламан, Тәңірбергендердің бәрі ойдан жасаған кейіпкерлер. Бірақ әр қайсының өзінің прототиптері бар» дейді.
Әлем елдерінің тілдеріне аударылып, оқырмандар жүрегінен жол тапқан «Қан мен тер» жайында  шетелдік жазушылар да жоғары баға берген. Солардың бірі франциялық Лили Денидің: «Өмірдегі әділетсіздік атаулыға қар­сылық білдірген қаламгер қарапайым тіл­мен үлкен шындықты айта білген. Осынау сөз саптаудағы қатал кірпияз­дығының арқасында Нұрпейісов өзіне ғана тән таңғаларлық қолтаңбасы бар, зама­­нымыздың ең терең жазушылары­ның бірі дәрежесіне көтерілген» деген пікірі.Сондай-ақ аты әлемге мәшһүр Луи Арагон, Томас Тадео, Реми Дор, Андре Стил, Жан Монтальбетти, Тристан Рено, Лили Дени, Жорж Буйон, Лео Кошут, Нелли Стефан сияқты қаламгерлер қазақ жазушысы Әбдіжәміл Кәрімұлының шығармашылық шеберлігі жөнінде тебірене жазып, Нұрпейісовті қазіргі заманның ұлы суреткерлерінің бірі деген қорытындыға келді.
Ал, қырғыз халқының ұлы жазушысы Шыңғыс Айтматов қаламгер турасында: «Мен Нұрпейісовтің кітаптарын баяғыдан бері оқып келемін, оның талантты да татымды прозасына баяғыдан бері ғашықпын. Одан көп нәрсе үйрендім, онымен сан рет сырластым да, бірақ онымен әр кездескен сайын, оны жаңа көріп білгендей боламын да тұрамын. Адам ретінде, сұхбаттас-сырлас ретінде ол әманда терең, салиқалы да сабырлы» деген екен.
          Бүгінгі аға буын Арал азаматтары «Қан мен тердің» театрдың бағын ашқандығын аңыздай қылып айтып, «М.Әуезов театрында «Қан мен тер» қойы­лымы қанша рет қойылса да, көрермен қарасы көп болатын. Актерлердің шығарманың шыра­й­ын, кейіпкерлер бейнесін шынайы аша білген­­дері соншалық, көпшілік спектакль аяқталған­мен қозғала қоймайтын. Әсіресе сұлу да тәкап­пар Ақбала рөліндегі Фарида Шәріпованың ойыны қандай керемет еді. Нағыз Ақбала дерсің. Қален бейнесін сомдаған оның жары Ыдырыс Ноғайбаевтың шеберлігін айтуға сөз жетпейді. Көретін көз, сезінетін сезім керек» дейді қойылымды талай тамашалаған аралдықтар.
Айтса айтқандай, бір спектакль қазақ театры­ның тарландарын жаңа бір қырға көтерді. Театр бұл спектакльді Мәскеуге апарып қойғанда, орыстың ұлы актері Иннокентий Смоктуновский Сүйеудің образына жоғары баға береді. Қазақ­тың өнерін бұрын-соңды мойындап көрмеген сахна шеберінің Сәбит Оразбаев туралы айтқаны Одақ көлемінде тарайтын басылымның бәрінде жарияланып, жас актердің атағы дүркіреп шыға келді.
С.Оразбаев өз естелігінде «Жас жігітпін. Қарияны сомдау оңайға түскен жоқ, Бастапқыда бұл рөлді менің ойнағаным авторға – Әбдіжәміл Нұрпейісовке аса ұнай қоймаған. «Сен қисайып-мисайып, ақсаң-ақсаң етіп, қайдағы бір шалды сомдап жүрсің. Сүйеу ондай кейіпкер емес», – деп наразы болды. Дегенмен режиссер қойған міндетті жоғары деңгейде орындау үшін барымды салдым. Сүйеуге өз бойымдағы бар қабілетімді ғана емес, өмір бойы халқым туралы ойлаған, сезген, білгенімнің бәрін салдым. Кейіпкеріме қазақ қарттарының жиынтық образы, халықтық мінездің сығындысы ретінде қарадым. Маған әсіресе, Ақбаланы ойнаған Фарида Шәріпова көп қолдау көрсетті. «Сүйеуді тапсырғанда тіземнің дірілдегенін көріп «Бұл да саған Құдайдың беріп тұрған мүмкіндігі шығар. Беліңді бу да, кіріс, өзіңді көрсет!» деп жігерімді қайрады» деп жазады. 1974 жылы Мұхтар Әуезов атындағы мем­лекеттік академиялық театр ұжымы әдебие­тіміздің классигі Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» пьесасын сахналағаны үшін КСРО Мем­ле­кеттік сыйлығын алды. Сол жолғы лауреат­тар тізімінде жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов, режис­сер Әзірбайжан Мәмбетов, суретші Алек­сандр Кривошеин, Еламан рөлін сомдаған Асан­әлі Әші­мов, Ақбала рөліндегі Фарида Шәріпова, Қален рөлін сомдаған Ыдырыс Ноғайбаев бар еді.
Ал, 1978 жылы Әзірбайжан Мәмбетов пен Юрий Мастюгин «Қан мен тер» романының желісі бойынша екі бөлімнен тұратын кино түсірді. Басты рөлдерде: Әнуар Молдабеков, Тұңғышбай Жаманқұлов, Ыдырыс Ноғайбаев және басқалар ойнады. Фильм 1979 жылы Мәскеуде өткен ВДНХ КСРО-ның "Алтын" медалін және Ашхабад қаласындағы өткен кинофестивальде «Ең үздік тарихи-революциялық фильм» аталымын иеленді.
Халықтың «Қан мен терге» деген құрметінің белгісіндей 2008 жылы Ақтөбе қаласында «Қан мен тер» трилогиясының кейіпкерлеріне арналған Ерік Жауымбаевтың ескерткіші ашылды. Бұл – әдеби туындының кейіпкерлеріне арналып жасалған алғашқы туынды.
         Міне, алғашқы идеясы жазушы ойына Арал жерінде оралып, парақ қағазға «Қан мен тер» деген сөз болып жазылған трилогия жаһан жұртына қазақ әдебиетінің кереметтігін танытты. «Қан мен терді» қолыма алған сайын мақтаныш сезімі бойымды билейді әрі жаңаша ой түйе түсемін.
Ботагөз САРБАСОВА,
«Арал қалалық тарихи музейі» филиалы меңгерушісі.