Тарихи жәдігерге тұнған ауыл

Бүгінде ауыл тіршілігі кеңейіп, ондағы сала түрлері де қарқынды дамып келе жатқаны анық. Бүгінгі тақырыбымызға арқау болып отырған Тоқабай ауылдық округінің орташа халық саны бүгінгі күні 733-ке жетіп отыр. Сонымен бірге онда 223 адам өзін-өзі жұмыспен қамтып, 45 кәсіпкерлік субъектілері бар. Атап айтар болсақ, оның ішінде 20 шаруа қожалығы, сонымен бірге 1 ЖШС, 1 Ауылшаруашылығы Өндірістік Кооперативі және де 23 дара кәсіпкерлер құрап отыр.Атаулы округ тұрғындары  негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Мұнда мал басы жыл санап өсіп келеді. МІҚ-2426, Уақ мал-5524, Жылқы-2220, Түйе-1305 басқа өскен екен. Биыл жаңадан «Нұрлыбек» және «Арғымақ» шаруа қожалықтары қосылған.Кәсіпкерлікті қолдауға арналған мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде «Бастау Бизнес» жобасы бойынша 3 адам 1 225 200 теңге көлемінде қайтарымсыз грант алып, 2 адам малданып, 1 адам көлік жөндеу орталығын ашқан. «Арал ырысы» несие серіктестігі арқылы «Нұрлыбек»  несие алып, 16 бас түйе малын сатып алған. «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» арқылы ДК Айсауле Оразалиева да несие алып мал басын көбейткен екен.Сонымен бірге ауыл көлемінде барлық мәселелер, яғни жұмысқа тұру, тәртіп мәселелері, түйткілді мәселелер, ұсыныс пікірлер сынды мәселені Қоғамдық келісім кеңесінде қаралып,  шешіледі. Келісім кеңесін тәжірибелі ұстаз, «Білім беру ісінің үздігі» Қуатов Үргенішбай басқарады. Қоғамдық келісім ауылдың белсенді азаматтарынан құрылған. Оның төрағасы Үргенішбай Қуатов 2022 жылы «Арал ауданының құрметті азаматы» атанған. Сонымен қатар Жастар ұйымы, Әйелдер кеңесі тұрақты түрде жұмыс жасап, ел бірлігіне үлесін қосып келеді.Ауыл әкімі М.Әлішев 2007 жылдан бастап ауыл әкімі қызметін атқарып, ауыл тұрғындары үшін біршама мәселені шешіп келеді. Осы жылдар аясында 4 жылдан екі рет жанама сайлауға қатысып, аудандық мәслихат депутаттарының дауыс беруімен сайланды. 2022 жылы тікелей халық сайлауына қатысып, 92% дауыс жинап, 4 жылға қайта сайланады.

Өткен «Жастар жылы» аясында ауыл жастарының бастамасымен ауылға орталық «Әли Мақсым» атындағы мешіт салынған. Сонымен қатар қажетті орындардан келісім алынып, құжаттары толығымен рәсімделіп пайдалануға берілген.

Ауыл тіршілігімен хабардар болсақ, ондағы тарихи кесенелер мен олардың тарихын да білуіміз қажет. Иә, қай өңір болмасын ондағы рухани құндылықтарымызды дәріптеу арқылы келешекке өнеге көрсететініміз анық. Тоқабай ауылдық округінде де асыл мұраларымыз жетерлік. Мәселен,  Кетебай мазары – 1730-1813 жылдары өмір сүрген беделді рубасы Абылайхан, Қазыбек билермен қатынаста болып, жоңғар – қазақ соғыстарында есімі аталған би, батыр тұлға (қазіргі кезде мазардың бұзылған орны бар). Сонымен бірге Ұябай кесеңесіТоқабайдан 24 шақырым жерде ұзындығы 12 шақырым «Жаңту тақырына» ұласар биік төбеде салынған шығыс үлгісімен өрілген күмбезді архитектуралық кешен үйтам. Бұл күндері жартылай сақталған тарихи кешен 1890 жылдары Қарақұм өңіріне танымал беделді рубасы Ақжан байдың жастай өмірден өткен баласы, діни сауаты зор күйші – домбырашы Ұябайға арнап салынған. Ұябайдың «Бекзатым», «Пай-пай», «Жоң жорға» сыңды оншақты күйлері болған. Батырлар ізі  –  Тоқабай төңірегінде қазақ – жоңғар соғыстары кезінде ел қорғап тарихта аты қалған Қабылан, Төртім, Жайық, Дабыл, Қайдауыл сыңды батырлардың қорымдары бар. Олардың басына кейінгі уақытта ұрпақтары белгілер қойған, сақталған жер атаулары бар.

«Қыздар шыққан» төбе деп аталатын Арал өңірінде шапқыншылық жасап жергілікті халыққа зәбір жала шектірген Қоқан – Хиуа жаулаушыларына қарсы шайқастардың ескерткіші «Қос шоқы» құм ішінде мұңдалаған, адамға бас иеді сырын ұққан. Жау қарап биігіне қыздар шығып, сондықтан атанған еді «Қыздар шыққан» деген аңыз дастан қалған. Сонымен бірге Арғымақ төбе– Дала көгінде жарқырап шығып Орта Азия мен Қазақстан жастарының жалынды ұйымдастырушысы болған Ғани Мұратбаевтың кіндік қаны тамған туған жері Ғани Тоқабайдың шығыс бетінде 8 шақырым жердегі ескі Қаракөз қыстауында өмірге келген. Әкесі Мұратбай осы өңірдегі Қалыңбас елінде болыс болған. Жары Бақытжанмен үйлену тойы Арғымақ жазығында өткен деген деректер бар. Мұратбаймен тұстас Қарасақал руының белгі тұлғасы Орысбай, Бектас, Құлыс, Қаратаз, Жандос т.б. жер атаулары сақталған. Көне Әли Мақсым мешіті– Өткен ғасырдың 20 жылдарында көне Тоқабай мекенінде атақты діни ғұлама Қожаназар ишанның ұйытқы болуымен салынған, әлі күнге құланды орны бар. Ишанның немересі Әли Мақсым молдалық құрып бала оқытып елді имандылыққа баулыған. 1930 жылдан кейін Қарақұм көтерілісі басылғасын мешіт жабылып бала оқытған. 2021 жылы ауыл халқының демеушілігімен жаңа мешіт үйі жаңғыртылып салынды. Жетімшағылдағы Қара молда зиярат орны бар.  Ел аузында Қара молда атанған иісі қазаққа танымал діни ғұлама. Көріпкел әулие, аруақты емші Әлмұхамедтың (1892-1992 ж) тұрағы. Жанына шипа іздеген адамдар Қазақстанның түкпір – түкпірінен келіп әруақты атаның басына түнеп ем-дом алып үздіксіз тәу етіп жатады. Оның түс жору, болжағыштық, алдына келген адамның алдағы өміріне тұспалдап бағдар айту қасиеттері жайлы әңгімелер көп. Болгариядағы атақты Ванга әулиенің сілтеуімен Украинадан да адамдар келген деген дәйектер бар. ТОҚАБАЙ – Ел тарихындағы айтулы оқиғаларға кәу болып, Алаш ардақтыларының  табандары тиген қасиетті мекен. Голощекин билігінің күштеп жүргізілген әділетсіз саясаттарына қарсы 1930 жылы 10 айға созылған «Қарақұм көтерілісі» болып, оған бүкіл қыр елі көтеріліп 7000 дай адам қатысқан, қарапайым қылыш, найза, балта сияқты құралдармен қаруланған шаруалар мұздай қаруланған қызыл әскерлерге бетпе бет шайқастарға шығып жергілікті жер жағдайларын ұтымды пайдаланып бет қаратпаған. Уақыт ұту мақсаттарын көздеген билік көтерілісшілерге келісімге келіп, кешірім береміз деп орталықтан үкімет комиссиясын шақыртады. 1930 жылы жазалаушы әскерлер штабы орналасқан Тоқабайға Алматыдан Ә. Жанкелдин бастаған құрамында С.Сейфуллин, Ғ. Мүсірепов т.б елге танымал беделді адамдар келіп 4 күн көтерілісшілермен келісімдер жүргізеді. Осы күнгі көне мешіт жанындағы тігілген киіз үйлерде халық оларды меймандостықпен қарсы алып құрмет көрсетеді. Қаруларын тапсыра бастайды. Бірақ бұл алдау болып шығады, уақыт ұтқан жендеттер уәждерінде тұрмай комиссияның шешімін бұзып, олардың шын ниеттерімен халыққа қамқорлық жасамақ ниеттерін аяқ асты етеді. Жазалаушылар Қарақұмды сүзіп шығып ақ-қарасын айттырмай көтерілісшілерді аяусыз жазалайды. Үштік шешіммен 175 адам атуға, 173 адам 3-10 жыл мерзімдерге жер аударылады. Қарақұм көтерілісіне қатысқан 2000 дай адам опат болып құм арасында көмусіз қалған деген деректер бар. Өркениетті елдерде ұлы тұлғалардың бір қонып, түстеніп кеткен жерлерің өзің ұстаған дүниелерін қастерлеп рухани құндылық ретінде бағалап жатады. Тәуелсіздігіміз үшін кеуделерін оққа тосып шейіт болған, Қарақұм көтерілісінің құрбандарына арнап киелі Тоқабай ауылында ескерткіш белгі орнатылуы керек деп есептейміз. Өйткені «Өліні сыйламай, тірі байымайды» ұрпақтарының болашағы үшін күрескен есіл ерлердің ерліктері ұмытылмай ұрпақтар санасында мәңгілік таным болуға тиіс.
Теңізді өлке баурайындағы тарихы терең ауылдың өскелең ұрпақ бойына қандай тәрбие беретіне көзіміз жеткен болар. Ел болашағы жастар қолында деген қағиданы ұстанған еліміз оның әр өңірінің де тарихын бүгінгі жастарға үлгі еткен дұрыс-ақ.

Өз тілшімізден