Бөрісырғақ пайымы қайдан шыққан?

Әр дүниенің астарына зер салсақ үлкен мағына жататыны сөзсіз. Тіпті қиялдан туған дүниенің өзі ақиқатында бір шындыққа негізделетіні белгілі. Аңыз, миф, ертегілердің өзінде адам сенгісіз жағдайлардың құпиясын бертін келе ғылым дәлелдеп, шындыққа ұштасып жатыр. Мәселен, Ертөстіктің туылуына себеп болған төстің де ер адамға қаншалықты пайдасы бары нақтыланды. Сонау ескі заманнан әр нәрсенің маңызын тереңнен түсінген адамзат үшін бүгінгі таңдағы фильмдердің де тарихы тереңде деп түсінсек болады. Сол сияқты түркі халықтары үшін түнде қасқыр кейпіне айналып, таңға дейін қасқырша қауіп төндіретін фантастикалық фильмнің де тарихында терең мән жатыр дейді. Бұл қаншалықты ақиқат? Ол үшін төмендегі айтпағымыздың негізі бар ма?

Қазақ әр жыл мезгілінен бөлек олардың ішінде белгілі бір уақытта ерекшелеп отырған. Сондай болжамдардың бірі қазіргі қаңтар айына да айтылғанын білеміз. Мысалы қаңтардың соңғы 15-29-сы күндеріндегі аяз қыс «шілдесі» деп аталады. Бұл кезде қыс күшіне еніп, түкірік жерге түспейтін сақылдаған сары аяз болады. Соған байланысты қазақтар мұны «Қыс шілдесі» деп бейнелі түрде атаған. Өйткені малды да, жанды да қыс аязы қаңтарып, әбігерге салады. Халық есепшілері болса, Үркер мен Ай арасындағы бұрыш тіктөртбұрыш жасап орналасса, қыс шілдесі уақыты басталады деп есептеген.

Ал біздің жоғарыда айтқан дерегімізге тұспа-тұс келетін болжам – Бөрі сырғақ. Бөрісырғақ уақытында қаңтар айындағы ат құлағы көрінбейтін борандар соғады. Қаңтардың қатты аязы 18-інен 19-ына қараған түні қасқырдың арланы мен қаншығы жұптасады. Міне, әлгі біз айтқан фильмдегі құбылысы осы түннің негізінде түсірілген делінеді.

Жалпы осы түн әлемдегі барлық заттың тазару түні, әсіресе судың ең тазаратын уақыты. Көпті көрген көнекөз қариялар қасқырлардың жұптасуына орай қаңтардың осы түнін «Бөрі сырғақ» деп атайды. Сырғақ деудің себебі қатты соққан бораннан қар үстінде ештеңе тұра алмайды сырғанап ұшып кетеді. Ертеде бабаларымыз балалары қасқырдай батыр болады деп осы күнгі суменнәрестені қырқынан шығарып, көшпенді халық болған соң таңғы төрт-бестерде бұлақтың таза суын ішкен. Қашан да сенімге сай дәстүр қалыптастырған қазақтың, жалпы түркі халқының жүректілігі де осындай болар. Тіпті Көк түріктің дүниеге келген күнін де дәл осы күнмен байланыстырады.

О.ЖОЛДАСОВ