Темір жол вокзалына келіп, студенттердің тұрақты көлігі пойызға отырдым. Төрт адамдық купе. Жаныма өзім қатарлы Нұржігіт есімді жас жігіт және жас шамасы алпыстан асқан атай мен әжей жайғасты. Қариялар Ақтөбе қаласында тұратын ұлы мен келініне қонақ болып барады екен. Ал Нұржігіт Аралдың тумасы. Жыр жазғанды жаны сүйетін жігіттердің қатарынан болып шықты.

Күндізгі уақыт. Купе іші жап-жарық. Біз орынға жайғастық. Адам аяғы басылып, вагон іші тыныштылғанда ақсақал:

– Ал, бәйбіше, Алла жол берсін де. Мына балаларымыз бірге шәй ішіп алайық, – деді. Қарияның сөзін жерге тастамай:

– Сіздер жайғаса беріңіздер, мен қазір шәй алып келейін, – деп купеден шығып кеттім. Буы бұрқыраған ыстық суды алып қайта оралсам, әңгімені бастап-ақ кетіпті. Мені көрген атамыз:

– Ал, балам, мына жерге қой да, қай жақтан, қай елден екеніңді айт, – деді, өздері жайнатып қойған шағын дастарқанның бетінен шәйнекке орын дайындап.

– Ата, мен Аралдың тумасымын. Кіші жүздің Жақайым аталығынанмын. Қалада оқып жатырмын. Үйде өздеріңіз сияқты атам мен әжем бар. Соларды сағынып, асығып келе жатырмын, – дедім күлімдеп.

– Еее, солай де балам. Ал біз керісінше, немерені көруге асығып барамыз, – деп бір күліп алды да, – Ақтөбеде үлкен ұлым мен келінім тұрады. Қызмет басты адамдар, елге көп келе бермейді. Бірақ немеремізді жіберіп мауқымызды басып тұрады. Міне, бүгін біз соларға қонақ болып барамыз. Менің атым – Қожабай. Нағашым Қожа. Анам маған аяғы ауыр кезінде төркіндеп қыдырып барып, нағашыларымның елінде босаныпты. Сол себепті есімімді Қожабай қойған екен. Мынау әжелеріңнің ныспысы – Алтыншаш. «Мыңның жүзін танығанша, бірдің атын біл» деген ғой. Екеуміздің отауласқанымызға биыл 50 жылдан асып барады, – деп өткен-кеткенді сөз етіп, әңгімесін жалғай берді.

Арамызда отырған қос қарттың оқиғасы өткеннен хабар беріп-ақ тұр. Өткенін жүзіне түскен қатпарлы әжімнен-ақ анық аңғардың. Отау құрып, сонау қиын-қыстау уақыттың өзінде ұрпағы үшін жүріп өткен сол бір ауыр жолдардың көрінісіндей көрдік тереңдеп кеткен маңдайдағы әжімді.

Бірақ, қызық дүние әлі алда екен. Көпті көрген жандардың көңіліне түйгенін тыңдап келе жатып, қаншама жолды кейін қалдырғанымызды байқамай да қалыппыз. Кенет жанымыздағы жырға құмар Нұржігіт терезеге қарап:

– Қараңыздаршы, қандай керемет көрініс ә.., – деп пойыз терезесіне тырсылдай соққан жаңбыр тамшысына назарымызды аударды. – Аралдың көкке жұтаңдаулығы осындайды білінеді ғой. Әйтпесе, мынау ауылдағыдай анау жерге төгілген сары жапырақтар мен көктен құлаған аспанның көз жасындай жауынның әдемі үйлесімін көріп жүрер ме едік. Табиғатқа жан бітіп кеткендей шабытымды оятқанын қарашы, – деді.

Осы кезде бізбен бірге сыртқа сұғына қараған жанымыздағы Қожабай қария мен Алтыншаш анамыздың түріндегі өзгерісті байқамау мүмкін емес еді. Екеуі де ұзақ ойланып отырды да, бір-біріне қарап, жымиды. Соңымызда қанша бекет қалдырып, арқауы тараған әңгімені ұйып тыңдап келе жатқанмен кішіпейілдігі мен көрегендігін ғана аңғарған екенбіз. Ал бұл жолы құдды бір жасарып сала бергендей әсер қалдырды. Сөйтті де, Алтыншаш әже төмен қарап үнсіз ғана күрсінгендей болды. Кемпірін құшақтап, жұбатқандай кейіп танытқан Қожабай ақсақалдың қылығы бізді еріксіз күлкіге кенеді. Қысылсақ та «мырс» ете қалдық қатар отырған Нұржігіт екеуміз. Сонда қария:

– Иә, балам дұрыс айтасың. Ақын көңілің аңғарып-ақ қойды ғой, – деп Нұржігітке бет бұрып:

– Табиғатқа жан бітті дейсің. Бірақ табиғат ешқашан жансыз болмаған. Жол қысқарсын, сендерге кемпірім екеуміздің басымыздан өткен жайды айтып берейін. Ол кезде бозбала едім. Қызға қырындап, көңілін білдірер сәтті күтіп жүрген албырт жігітке(өзін осылайша суреттеп) бір күні жап-жас сұлу жолыға кетті. Дәл сол сәт осындай болатын, – деді терезеден сыртты көрсетіп. – Күздің бір күні. Әскерден елге оралып, жаңа қызметке тұрып, жұмыстан үйге қайтып келе жатқан бойым еді. Әдеттегідей үйге тура жолмен қайтуды жөн көрмедім. Себебі, сыртта жаңбыр жауып тұрған. Сондықтан бақ ішіндегі жолмен ағаштарды саялап келе жатып, жол бойында жылап отырған жап-жас сұлуды жолықтырдым. Жанына барып көмек бергім келген кейіппен жақындадым. Солқ-солқ еткен дауысы күннің күркірегеніндей жанар жасы жаңбырмен бірге жүзін жуып отыр. Сөйтсем, жаңбырлы күні жол апатына түскен әкесі мен анасынан бір сәтте айырылған екен. Жұбатпақ болдым. Бірақ, иықтағы салмақ жүректегі салмақтан жеңіл ғой, – деп үнсіз қалды. Үнсіздікті бұзғымыз келмегендей қарияның көңіліндегі күйді сезініп тілсіз отырмыз. Сөйтті де:

– Қайсы бірін айтайын. Әйтеуір сол сұлу қыз міне, мынау әжелерің. Бізді күзгі жаңбыр осылай таныстырған. Бұл күз дегенің бізбіз, – деп күлді Алтыншашқа қарап.

Жол бойына жолдасын тыңдап келе жатқан әжей де:

– Айналайындар, үлкеннің ақылы – өмірдің өзі. Ол кезде біз де қазіргі сендер сияқты жаздай жадыраған келбетті едік. Кейін уақыт дегеніне көндірді. Күздей болып ажарымыз солып, әріміз қашты. Енді міне, бізге қыс та келгенін байқамай қалыппыз. Шашымызды ақ қардай ақ шала бастапты. Естеріңде болсын, көңілдеріңде күзді орнатпаңдар, – деп ақылын айтты.

Осылайша біз де өз аялдамамызға жетіп келдік. Қос жолаушы батасын беріп, ары қарай кете барды. Бірақ қарияның әңгімесі көңілімімнен мәңгі өшпестей жатталып қалды.