Теңіз табанында түлеген тіршілік
Әму мен Сырды қатар емген Арал теңізінің тартылуы өткен ғасырдың 60-жылдары-ақ байқала бастаған. Шалқар су жағалауынан шегіне бастағанына он шақты жыл өткенде Қасқақұлан жағы жалаңаштана бастады. Көп ұзамай-ақ бұрын кеме жүзген алып айдын айтақырға айналып шыға келді. Айналасын телегей су қоршаған Барсакелмес құрлыққа қосылды. Қазақстан өз алдына жеке ел болған 90-жылдары ұлтанынан шаң мен тұз ұшқан Арал маңынан ел ауып, жайлы қоныс іздеп, жан-жаққа жылыстай бастаған еді. Қазір құрғаған теңіз ұлтаны 6 млн гектарға жетіп отыр. Оның 2,8 млн гектары – біздің ел аумағында.«Сол 90-жылдары «Арал консорциумы» деген үлкен бірлестік құрылып, аудандық орман шаруашылығы орман-мелиоративті стансасы ретінде құрғаған ұлтанды жасыл желекке айналдырудың бастамасына кірісті. 1993 жылдан бастап бүкіл облыс орманшылары осы іске жұмылды. Осылайша, бастапқыда 54 мың гектарға сексеуіл мен сарсазан егілді», дейді облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының бөлім басшысы Айбек Жолақанов.
Басына тартсаң, аяғына жетпейтін сол тұстағы қаржы қиындығынан бастама 7 жылдай тоқтап та қалғаны бар. 2000-жылдардан бастап бюджеттен қаржы қаралып, әдепкіде орман шаруашылықтары 1 000 гектардан еге бастады. 2003 жылы «Қазақстан Республикасы аумағында ормандарды сақтау және молайту» бағытындағы 10 жылдық бағдарлама аясында Дүниежүзілік банк қолдауымен сексеуіл көшетін ғана емес, оның тұқымын себу де қолға алынды. Кешегі 2020 жылға дейін Арал мен көршілес Қазалы ауданы орманшылары жылына 5 000 гектарға сексеуіл дәнін сеуіп келді.
Германияның ынтымақтастық қоғамы да бұл іске айтарлықтай үлес қосты. Бұған қоса Дүниежүзілік даму банкі гранты арқылы 2008-2014 жылдар аралығында 57 мың гектарға егілді. 2018-2020 жылдары Оңтүстік Корея мемлекеті қолдауымен «Қазақстан ландшафтарын қалыпқа келтіру» жобасы аясында орманшылар 13 300 гектар алқапқа дән септі.
Айбек Жолақановтың айтуынша, Мемлекет басшысының 2025 жылға дейін елімізде орман алқабын ұлғайтып, Арал ұлтанындағы сексеуіл егілген аумақты 1 млн 100 гектарға жеткізу тапсырмасына орай 2021 жылы – 100 мың, алдыңғы жылы – 250 мың, былтыр 193 мың гектар алқапқа мелиорациялық жұмыс жүрген. Биыл 275 мың гектарға жүргізу жоспарланып отыр.
Көктемде әр аудандағы тұқымбақтардан жеткізілген көшеттер отырғызылады, күзде дән себіледі. Осындай жұмыстар арқасында балықкөз бен ақсораңнан басқа ештеме өнбеген медиен далаға жан бітіп, көкжиегі көрінбейтін теңіз табанына тіршілік енді. Жұрт көзіне түсе бермейтін қорықтағы құлан мен қарақұйрықтың жайылымы ұлғайып, саны да арта түсті.
Жалпы, теңіз табанынан сексеуіл тігу өткен ғасырдың 70-жылдары басталған. Бұл тәжірибені бастаған отандық ғалым Владимир Каверин теңіздің құрғаған бөлігіндегі тұзды топырақты осылайша көгалдандыруға болатынын дәлелдепті. Мамандар жылдам жетіліп, айналасына шашқан тұқымдары арқылы қайта жаңарып отыратын сексеуілдің бір түбі 4 тонна құмды ұстайтынын айтады.
Теңіз табанын жасыл желекке айналдыру жұмысы көршілес Өзбекстан аумағында да қарқынды жүріп жатыр. Жақында сала мамандары мен жетекші ғалымдар Қарақалпақстанда бас қосып, осы бағытта тәжірибе алмасқан.
«Сол жиында болып, ондағы атқарылып жатқан шаруалармен таныстық. Жалпы, екі ел мамандарының орман өсіру технологиясы ұқсас. Олар сексеуіл, сарсазаннан бөлек қарабарақ дәнін де себеді екен. Біз де былтырдан бастап Орман шаруашылығы ҒЗИ ғалымдарының кеңесімен сортаң жерге жақсы шығатын осы өсімдікті еге бастадық. Қазір ғалымдар жыл сайын топырақ құрамын зерттеп, орманшыларға бағыт-бағдар беріп отырады. Олар орман шаруашылығына кейіннен берілген 500 мың гектар жердің топырағын толық зерттеді. Тағы қосымша 300 мың гектар сұрап отырмыз», дейді бөлім басшысы.
Осының бәрі – жыл сайын құрғаған Арал табанынан желмен бірге көтерілетін 150 млн тонна тұз бен шаңды басып, теңіз табанын түлетудің қарекеті. Кезіндегі ұлы судың ұлтанынан ұшқан тұздың Памир тауы мен Солтүстік мұзды мұхиттан табылуы мәселенің ауқымдылығын аңғартса керек. Ал оның алдын алу үшін теңіз табанын желекке бөлеп, тіршілігін түлету керек. Бұл ойдағыдай жүзеге асқанда ғана қоршаған ортаның ахуалы жақсара түспек.
Қызылорда
Ақпарат көзі: egemen.kzФото: egemen.kz:
