Соғыс кезіндегі вакциналау сарбаздарды қалай аман сақтап қалды?
Қазір әлемде пандемияға қарсы жаппай вакциналау жүргізілуде. Бұл шара Екінші дүниежүзілік соғыстың қызып тұрған кезінде, оқ пен оттың ортасында да жүргізілгенін ұмытпағанымыз абзал.«Жау жағадан алғанда бөрі етектен алады» демекші, майданда кеңес жауынгерлеріне фашистер ғана емес, әртүрлі вирустар да дұшпандық жасады. Осыған орай бұрынғы Кеңес Одағының басшылығы ғалымдардың алдына аса қауіпті жеті жұқпалы аурудан қорғайтын арнайы препаратты жедел арада жасау міндетін қойды.
Бұл «әмбебап» препарат Қызыл Армия жауынгерлерінің бойында тырысқақ, іш сүзегі, сіреспе, паратифтің екі түрі мен дизентерияның екі түріне қарсы бірден иммунитет қалыптастыруға тиіс болды.
Вакцина майданда да, тылда да эпидемиологиялық жүктемені күрт төмендетуге, ең бастысы, әскерилер мен қарапайым халық арасында індеттің дамуына жол бермеді.
Күзгі-көктемгі кезең – жедел респираторлық вирустық инфекциялардың, тамақ ауруы мен тұмаудың ең көп таралатын уақыты. 1944 жылдың қарашасында ауырғандар саны, әсіресе, 3-ші Беларусь майданында өршіп кеткен. Ұрыс даласында үскірік аяздың тұруына байланысты жауынгерлерге суық тию жағдайларынан ауру-сырқау көбейіп кеткен. Кеңестік әскери қолбасшылық мұндай індетке қарсы тұру үшін бұрын-соңды болмаған шараларды қабылдауға мәжбүр болған. Мәселен, майдан шебінде жауынгерлердің жылынуы үшін пеш жағылатын блиндаждар салынған. Олардың ішіне сабан төсеніштер төселіп, дымқыл киімдер мен аяқ киімдерді кептіретін орындар жасалынған. Бұған қоса, моншалар ұйымдастырылып, сарбаздарды ыстық тамақпен және қайнаған сумен қажетті мөлшерде қамтамасыз ету талап етілген. Алайда бұл шаралар жеткіліксіз еді.
Әскери басшылық жауынгерлерді жеке бас гигиенасын сақтауға шақыра отырып, олардың санасын көтеру бағытында түрлі насихат жұмыстарын жүргізген. Тамақтанар алдында қолдарын сабынмен тыңғылықты жуып, батпақты жерлерден, арықтардан, өзендерден, көлдерден және лас құдықтардан су ішуге қатаң тыйым салынған.
Соғыс басталғанына бір апта өткен соң, Денсаулық сақтау халық комиссариаты мен КСРО Темір жолдары халық комиссариаты бірлескен «Қауіпті аймақтардан эвакуацияланған халыққа медициналық көмек көрсету туралы Ереже» шығарған. Онда аумақтық денсаулық сақтау органы мен медициналық-санитарлық көлік қызметінің іс-қимыл әрекеттері айқындалған. Аудандық денсаулық сақтау басқармаларында жылжымалы эпидемиологиялық бригадалар құрылып, қоғамдық санитарлық нұсқаушылар институты ұйымдастырылған. Сонымен қатар жергілікті кеңестердің төрағаларына, құрамында денсаулық сақтау халық комиссариаты өкілдерінен, НКВД әскери қызметкерлерінен тұратын төтенше жағдайдағы эпидемияға қарсы комиссиялар құруға бұйрық берілген. Олардың жұмысына гарнизон билігі, армияның санитарлық қызметі мен партиялық органдардан жауапты адамдар тартылған. Ең бастысы, әскери-санитарлық басқармаларға 200 далалық кір жуу отрядын құру керектігі тапсырылған. Эпидемияға қарсы жұмыстарға шұғыл өкілеттіктер жасау құқығы КСРО Денсаулық сақтау халық комиссариатына берілген.
1942 жылы инфекциялармен күресті күшейту туралы шешім қабылданып, ірі медициналық мекемелерде бас дәрігердің эпидемияға қарсы жұмыс жөніндегі орынбасары лауазымы енгізіліп, оларға санитарлық-ағарту жұмыстарына көбірек көңіл бөлу тапсырылған. Бұл шаралар, әрине, инфекциялардың таралуына тосқауыл жасағанмен, оның ықпалы аз болған. Барлығы вакцинаның жасалуын күткен.
1941 жылы Ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері, ерлі-зайыпты дәрігерлер Нина Гефен мен Николай Александров Қызыл Армия қызметкерлерін жаппай белсенді иммундау мәселесі бойынша ұйымдастыру жұмыстарын қолға алады. Дәрігерлер бұл ауыр жұмыстармен әлемде бірінші болып іш сүзегіне, А және В паратифіне, екпе дизентериясының екі түріне, тырысқақ пен сіреспеге қарсы екпемен иммундау әсерін алу мүмкіндігін дәлелдеп береді. Ғалым-иммунологтер аз уақытта қажетті нәтижеге қол жеткізген. Бірақ ұзақ мерзімді клиникалық зерттеу жүргізу қажет болған.
1941 жылы ерлі-зайыпты дәрігерлер теңіз шошқалары мен ақ тышқандарға тәжірибе жүргізуді қолға алады. Бұл зерттеулердің нәтижелері вакциналанған жануарлар микробтардың өлімге әкелетін бірнеше дозасына да төзетінін көрсетіп берген. Сонымен қатар вакцина салынбаған жануарлардың микробтың бір дозасын салудан өлім құшуы да кездескен.
Жануарларға жүргізілген табысты сынақ ғалымдарға өз тәжірибелерін келесі деңгейге көтеруге мүмкіндік берген. Енді вакцинаны адамдарға салып, сынау қажет болған. Жаңа препараттың сынақтары вакциналаудан кейінгі реакциялар мен Polivaccine NIISI инъекциясынан кейінгі асқынулардың бұрын қолданылған вакциналардан айтарлықтай ерекшеленбейтінін және оның инфекцияға қарсы тұрудағы тиімділігі жоғары екенін көрсеткен.
Осыдан соң аталған препаратты көпшілікке қолдану ұйғарылған. 1942 жылдың көктеміне қарай поливакцинамен егілгендердің саны 10 мың адамнан асып жығылған. Бұл вакцинаның ауқымды өндірісі әлі жолға қойылмаған кезең еді. Вакцина алған азаматтар дәрігерлердің қатаң бақылауында болған. Оларды бақылау вакциналаудың арқасында асқазан-ішек инфекциясы ауруларының төмендегенін көрсеткен. Нәтижесінде, И.И.Мечников атындағы институт «NIISI поливакциналарын» жаппай өндіруді қолға алып, жылына бірнеше миллион дозаны жасап шығаруға жол ашылған.
Осыдан кейін, 1943 жылдың 14 ақпанында КСРО Қорғаныс Комиссариатының №169 бұйрығы шығып, онда Қызыл Армияның барлық жеке құрамына 1 сәуірден 15 мамырға дейін «Поливакцин НИИСИ» препаратымен вирусқа қарсы вакциналаудан өтуге бұйрық беріледі.
Вакциналанған адамдарға мониторинг жүргізу жаппай вакциналау біткеннен кейін де жалғасқан. Тері астына 2 шаршы см мөлшерінде бір рет егу арқылы вакциналанған адамдар 45 күн өткен соң тырысқақ, іш сүзегі, паратиф қызбасына, сіреспе дизентериясына қарсы иммунитет қалыптастырған.
Вакциналаудан кейін иммунитетті сақтау ұзақтығы 6-8 айды құраған. Инфекцияға қарсы ұжымдық иммунитетті қамтамасыз ету үшін әскерилердің жеке құрамы жылына екі рет вакциналануға тиіс болған. Әр жауынгерге алты айда бір инъекция жасалған. Қызыл Армияның кітаптарында және офицерлердің жеке куәліктерінде вакцинаның алғашқы енгізілген күні немесе ревакцинация туралы жазба жасалып, олардың тізімдері санитарлық қызметтің құжаттарында сақталған.
Бірақ мұның бәрі ойдағыдай бола қоймаған. Әскери құжаттарға қарағанда, Қызыл Армия жауынгерлеріне екпе салу, негізінен, шайқастар арасында жүргізілген. Атқыштар дивизиясының жеке құрамына поливакцина егу үшін орта есеппен үш апта қажет болған. Алайда кейбір жауынгерлер мен командирлер «инъекциядан өту бұйрығын» көзге ілмеген. Мұндай жағдайларда әкімшілік ресурс қолданылып, басшылар өз бағыныштыларының фельдшерлік пункттерге келуін қамтамасыз етуге міндеттелген.
Соғыс кезінде екпе алуға немқұрайлылықтың тағы бір себебі – дәрігерлерге сенбеушілік. Өйткені дәрігерлердің сарбаздарға залалсыздандырылмаған инемен вакцина енгізген деректер болған. Бұл кейде қайғылы жағдайларға әкеліп соқтырып, кеңестік денсаулық сақтау жүйесінің беделіне нұқсан келтірген.
Соған қарамастан, соғыс кезінде вакцинаның екі дозасын алған кеңес жауынгерлерінің арасында бүгінде жасы 90-нан асып кеткен ардагерлер бар. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне қарағанда, вакцина жыл сайын әлем бойынша 4-5 миллион адамның өмірін ұзартады екен. Адамзат қоғамында аурудың алдын алу бойынша ешқандай тәжірибе вакцина сияқты тиімді болмаған. Демек, адамды түрлі індеттерден құтқаратын тек қана вакцина болып тұр.
Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ
egemen.kz
