Садықбайдың торжорғасы
Ауыл небір әдемі әңгіменің, әңгімешіл ортаның отаны ғой. Елге барсаң болды, ауылдың алты ауызын айтқан ақсақалдар аузыңды аштырып тастайтыны бар. Сондай әңгімешіл жанның бірі – Ақбайда туып өскен, байырғы есеп қызметкері Жеткерген Нұрқабылов.Жадының мықтылығы сол, ес біліп, етек жапқан кезден бергіні ұмытпай, бүге-шігесіне дейін тізбелеп айтып береді ғой. Кезекті әңгімесінің бірі Садықбай атамыздың әйгілі торжорғасы жайлы болды. Соны тыңдап болып, мен де осы әңгімені оқырмандарға ұсынуды жөн көрдім.
– Үлкендердің басы қосыла қалса болды, Жеткерген ағамыздың айтатыны – Садықбай атамыздың алдына жан салмайтын, желден жүйрік торжорғасы. Ой, жарықтық, жылқының төресі еді. Бұл өңірде одан озған жорға болмады ғой. Әй, Жұмабай, сен осыны жазсайшы, – деп кездескенде ылғи айтып отыратын.
– Кеңсеге келсейші, оңаша әңгімелесейік, – дедім. Келісті.
Ертеңіне мен отырған Зейнолла Шүкіров атындағы мәдениет үйіне келді. Қашаннан қолымнан тастамай, пайдаланып жүрген диктофонымды дайындап, үстелдің үстіне қойдым.
– Аға, әңгімеңізді ойланып асықпай айта беріңіз. Мына диктофон бәрін де жазып алады. Бұған қарама, ойың бөлінеді. Тек маған ғана қарап отыра бер, – деп әңгімені бастап кеттік.
– Негізгі әңгімеміз торжорға ғой. Уақытында Садықбай ағамыздың атын шығарған айтулы жануар еді. Бұл 1951 жыл болатын. Біз Ақбайда отырғанбыз.
– Ол кезде Ақбай қандай еді?
– Ой, несін сұрайсың, айналасы айдын көл еді. Сол жылы топан су басып, "Большевик" колхозының ортасы Мәстетте отырған біздер Қараман жалы деген биік жота бар, соның үстіне шығып үлгердік. Кезінде темір жолды осы жермен жүргіземіз деп топырақ үйген ғой. Ол әлі күнге дейін бар. Ол кезде Мақпал, Шақкөз, Ақбай – бәрі тұтасып жатқан көл еді. Бекбауылға темір жол жағалап, қайықпен жүзіп барамыз, сосын пойызбен қатынаймыз. Мына қазіргі орман шаруашылығының тал егіп отырған алқабы телегей теңіз, үлкен көл еді. Жағасынан пішен орып, бақша егетінбіз. Сол су 1969 жылға дейін жатты.
– Ал, торжорғаға келейік...
– Тұра тұр, ойымды бөлме. Сол 1951 жылғы Ақбай алқабындағы "Большевик", "1 Май", "Жарықкөл", "ХХ жылдық Қазақстан" деген төрт колхоз бірігіп, "ХХХ жылдық Қазақстан" болып құрылды. Біз "Большевик" колхозында, Садықбай ағамыз "1 Май" колхозында болды. Жаңа колхоздың төрағасы – Нұрымбетов, бас есепшісі – Байғараев Шамша. Колхоздың бар малы қырдағы Көкқабақта жайлады да, көп ұзамай Шамша мал шаруашылығына бастық болып кетті. Орнына Сазды колхозынан Дәрімбетов Ерғали бас есепші болып келді. Осы кісінің Ақбайға келгенде қаражорғасы болды. Көрдік, өте сұлу, ірі жылқы еді. Жорғалағанда өй-й, төгетін еді. Бала да болсам екі рет көрдім. Бірақ, бір-екі шақырымнан аспайтын, ақсап қалатын. Білетіндер: "Осы аттың аяғына жем түскен, не сіңірі созылған" деп отыратын. Соны союға қимай, үйірге салып жүрді. Ақбайдың Қарабиік жағындағы құм қолтығында үйір алып жайылып жүретін.
Ақбайда Ділмағамбет деген ақсақал болды. Баласы Зәйтүн мектеп директоры. Сол кісі қаражорғаның үйіріне биесін қосып, Сәкеңнің торжорғасы сол биеден туды. Соны Садықбай әкеміз сатып ала ма, әлде бір ебін келтіреді ме, әйтеуір алады ғой. Сатып алуға да тұратын жылқы. 1952 жылдан 1956 жыл аралығындағы төрт жылда торжорғаның аты ауылда ауызға іліне бастады.
1957 жылы Ұлы Қазан төңкерісінің 40 жылдығы құрметіне Қазалы ауданында той болып, Арал, Қазалы аудандарының біріккен ат жарысы ұйымдастырылды. Той Қашақбай Пірімов басқаратын Қызыл Ту колхозында өтті. Оған біздің ауданнан екі жорға қатысты. Бірі – Сәкеңнің торжорғасы да, екіншісі – Жиренбаев Қани ағамыздың тортөбел жорғасы. Жаратқанда қамыстай болып қалатын керемет жылқы еді. Аралдан барған Бердалиев Шора бастаған Сексен, Садықбай, Қаниы бар оншақты адам Қашақбайдың үйіне түсіп, жақсы жайланады. Ертеңіне бәйге басына келеді. Сәкеңнің торжорғасы көзге қораш, құйрық-жалы сұйықтау, төгіліп тұрған дәнеңесі жоқ, елеусіздеу көрінеді. Осындай кезде бәйгеге түсетін аттарға сыншы, мінші көп болады ғой. Сәкеңнің жорғасын көргендер: "Мынаның бәйгеге түсетіндей сыйқы жоқ қой, мұны несіне әкелген?" деп көңілдері толмай, келеке қылып, ал сұлу мүсінді, көздерінен от шашып, ойнақшып тұрған Қанидың және басқалардың жорғаларын мақтап жатады.
Содан халықтың асыға күткен бәйге жарысы басталады. Сәкеңнің торжорғасы әп дегеннен топты жарып, алға қалай шықты, солай келеді ғой. Ой-й, оның жорғалауы керемет сұмдық қой. Мен оның жорғалағанын ауылда талай көрдім. Ол жорғалағанда алдыңғы екі аяғы екі құлағын шауып отыратын. Арандай аузын ашып, бір қырын оң жағына қисайып алатын. Сосын қос танауы парылдап, дауысы 50-60 метрдей жерден естіліп, арқырап бара жататын. Ол қаншама қашықтыққа жорғалағанда жорғасынан жаңылмайтын, бір бұзған емес. Бір шақырым кеткесін-ақ қалыпқа түсіп, басын екі аяқтың ортасына салып жіберіп, қолтығын кең жазып кете баратын.
Сосын бір ерекшелігі, бұл жорғаның алдыңғы аяғынан артқы аяғы шалт дейтін. Сондықтан Садықбай ағамыз ердің артына 15-16 келі болатын бөктергі байлап алады екен. Әйтпесе артқы аяғы алдыңғы аяғын шашасынан шауып, ақсап қалады. Тағы бір ерекшелігі, ол атын өзгелердей ерте ұстап, баптап, суытып, қатырып жатпайтын. Бірден үйірден ұстап алып, бәйгеге қоса беретін. Тағы да бір ерекшелігі, біреулер атқа жеңіл болсын деп 7-8-дегі жас баланы мінгізеді ғой. Ал Сәкең 80-90 келі салмағымен өзі мінетін. Және оның ол атты өзінен басқа ешкім мініп те, ұстап та көрмеген. Мінезді ат еді. Түбіне де өзінің осы тентек мінезі жетті. Бөтен адамға ұстатпайтын да, мінгізбейтін де еді. Сәкеңнің атқа отырысы да бөлек қой, қаққан қазықтай қозғалмай қатып қалатын.
Осы араға келгенде Жәкең бір нәрседен секем алғандай кілт тоқтап:
– Әй, сенің мынауың жазып жатыр ма? – деп диктофонға шұқшия қарады.
– Жазып жатыр, аға. Сенбесеңіз міне, қайтарып қояйын, – деп жазуды тоқтатып, таспаны жаймен кейін қайтарып, қайта іске қостым. Диктофоннан өз дауысын айна-қатесіз естіп, қуанып кетті де:
– Болды, болды, қане жаза ғой, – деп әңгімесін әрі қарай жалғастыра берді.
– Сол тойда жорға жарысынан бас бәйгеге екіде үш метрлік кілем берген екен. Ол уақытта кілем дегенің көзден бұлбұл ұшып тұрған кез ғой. Түнде үйіне қондырып, жайлаған колхоз төрағасы Қашақбай: "Сіздер енді кетпейсіздер, өздеріңізге арналған сыбағалы тамақтарыңды ішесіңдер" деп тағы да үйіне әкеледі. Келген соң, ағаларымыз ақылдаса отырып, бәйгеден алған кілемін үйінде екі күн жайлаған той иесі Қашақбайға сыйлайды. Бірақ ол "Жоқ, бәйге сіздердікі, ол жақта ел-жұрттарың бар. "Оу, бәйге қайда?" дегенде не дейсіңдер? Сендер бердіңдер, мен алдым, маған осы пейілдерің де болады" деп бәйге жүлдесін өздеріне қайтып береді.
Сол тойда Қанидың да тортөбел жорғасы екінші болып құйрық тістесіп келіпті. Осыдан бастап "Садықбайдың торжорғасы, Садықбайдың торжорғасы" деп аты аймаққа жайылады. Кейде осындай ат жарыстарында жорға шықпай қалса, Сәкең бәйге аттарына да қосылып кете беретін. Бірінші болмаса да алдыңғы топтардың арасынан көрінетін.
Ауылда бұлардан басқа жақсы аттар болды. Айтсам, Молдабектің көкдөнені, Сексеннің тораты, Жәкебайдың көкаты болды. Бұлардың бәрі де жүйрік аттар. Бірақ, осылардың ішіндегі Молдабектің көкаты елде ерекше айтылатын. Бәйгеде осы көкдөненге талай міндім. Сексеннің атына да міндім. Бірақ, Молдабектің көкатының басы қатты болатын. Аттан түскенімде екі қолым сал болып, ал аттың езуінен қан ағып тұратын.
1957 жылы Қарабиікте Ібраш үйленді. Оның тойына осы өңірдегі жүйрік аттардың бәрі барды. Бекбауылдан Өтенәлінің назбедеуі деген жүйрік аты, тағы біраз жүйріктер бар Көшектен бәйге жіберді. Мен Молдабектің көкатына міндім. Өтенәлінің назбедеуі бірінші, ал мен көкатпен екінші болып келдім. Көп ұзап кете қоймады, құйрық тістесе келдік. Ал жорғадан Сәкеңнің торжорғасына талас жоқ. Дегенмен мұнан басқа Тілеулестің күреңжорғасы болды. Оны "Вольга" дейді екен, Бөген жақтыкі. Сол Тілеулес осы торжорғаны бір көруді армандап өтті дейді.
1964 жыл ғой. Сексен атамыз мал іздеуге қыстай жаратып отырған торатты мініп Қарабиікке келсе, Сәкең торжорғамен ол да осында отыр екен. Мақсаты Қыңырға бару. Екі орта 20 шақырым жер. Сонда Сексен атамыздың айтатыны ғой:
– Екеуміз де шықтық. Былай шыға бере: "Бала, жүріңкіреп отырсақ қайтеді" деді Сәкең. Астымда қыстай жаратып отырған атым бар. Менің де тілеп отырғаным сол "Ал, жүрсек жүрейік" дедім. Ол бір жолмен, мен бір жолмен аттың басын жіберіп келеміз. Шамалыдан кейін жорға менімен теңесті. Екеуміз де аттың басын іріккеніміз жоқ. Қыңырға жақындағанымызда атымды қамшылауыма тура келді. Баяғы жорғасын бұзбай алда келе жатқан Сәкең ауылдың төбесі көрінгенде "Ай, бала, біраз жерге келдік қой, тоқтайық енді" деді. Жүйрікке жеткізбеген бұл қандай ат. Мен мұндай жорғаны көрген емеспін, – деп отыратын.
Торжорға жайлы тағы бір әңгіме. Бұл 1962-1963 жылдар еді. Сәйдім Жақсыбаев деген ағамыз болды, Кировте ферма басқарушысы. Кейін Қарақұм кеңшары директорының орынбасары болды. Сол кісі:
– Жорғаны талай жерде көріп жүрмін, ай, соларға бір айызым қанбайтын еді. Бір күні Жарғақ деген жерде Деулімжай ағамыз мал бағып отыратын. Жайлауға көшетін уақыты болды. "Ана Сейдәліге сәлем айт, қасына аға-інілерін ертіп қыстыкүнгі соғымнан қалған сыбағалы тамағы бар еді, соны жеп кетсін" деп хабар жіберіпті. Соған қасыма фермадағы зоотехник, веттехнигі бар 4-5 адамды алып ертеңге баратын болып келістік. Сол кезде фермаға су жаңа "ГАЗ-53" автокөлігін берген. Келгеніне 1 ай болған. Сөйтіп отырғанда түнде біреулер "Садықбай ағаң келді" деп жатты. "Ай, бұл түнделетіп неғып жүр?" деп ертеңіне іздеп тауып алдым. "Сәке Деулімжай ініңіз шай ішейік деп жатыр ғой. Сізге айтпағаны ма?" деп едім: "Иә, айтты ғой" деді. "Онда бірге жүрейік" дедім. Менің бар ойым – ана жорғамен жарысып, соның шамасын білу. Машинаның үстінде адамдарым бар, аңдып тұрып, Сәкең шықты-ау дегенде Ақбайдан біз де шықтық. Алда бір-жар қызбелдер, алаңқай тақырлар бар. Сәкең атта, біздер машинада қапталдасып келеміз. Алдымызда бір-жарым шақырымдай үлкен тақыр бар еді. Екеуміз де бірге түстік. Машинаның жылдамдығын кем-кемнен арттырып келеміз. Жылдамдықтың тілі 50-51-ге келгенде теңесіп отырдық. Машинаның аты машина ғой. Әрі су жаңа, шопырға "мұнан әрі асырма" дедім. Менің есіл-дертім жорғаның аяқ алысын, шамасын білу ғой. Сәкең торжорғасында қақшиып қатып қалған. Жанары сұсты. Атының басын еркін жіберіп келеді. Сыр берген жоқ, сол екпінмен қарсыға бізден бұрын шығып, Жарғаққа бізден бұрын барды ғой. Сонда торжорғаға таңғалғаным бар, "Ойпырмай, мұнда өкпе жоқ шығар" дедім. Ақбай мен Жарғақтың арасы 18 шақырымдай, сол аралықты жорғасынан жаңылмай, шалдығып, ентікпей бір баппен келді ғой жануар, – деген еді.
– Енді бір әңгіме, ұмытпасам 1962 жылы Одақтас республикалардың құрылғанына 40 жыл толуына байланысты Қызылордада үлкен той болды. Онда ат жарысы ұйымдастырылып, оған барлық аудандардың жүйріктері қатысты. Біздің ауданнан тағы да Сәкеңнің торжорғасы мен Қанидың тортөбелі барды. Сол кезде облыстық сотта қызмет істейтін Өмірзақ Қиязов бастаған Қызылордадағы аралдықтар жанкүйер болып ауданнан барған азаматтарды күтіп алады. Бәйгеге қосылатын жорғаларға көз салып, Қанидың қамшыдай қатып жарап тұрған тортөбеліне қызығады да, Сәкеңнің торжорғасына онша көңілдері толмайды-ау. Сол торжорға ипподромдағы мәреден қалай шықты, солай келді дейді ғой көргендер. Мұнда да жорға жарысынан бас бәйгені алып, аралдықтардың абыройын бір көтерген еді.
– Торжорғаның мұнан кейінгі тағдыры не болды?
– Не болушы еді, жаңа айттым ғой, мінезді, өте тентек еді деп. Сол тентектік өзінің түбіне жетті де тынды.
Ол былай болды. 1964 жылы Садықбай ағамыз Қыңырда отырды. Бір күні Ақбайдан "Жорғасын ұстап әкелсін, ат жарыстың ізі бар" деген хабар келеді. Сәкеңде ат жарату деген болмайды, үйірден ұстап алады да, бәйгеге қоса беретін. Ұзақ уақыт үйірде еркін жүріп қалған ат бірден жүгенге түсе қоя ма, ауылдың жігіттері құдыққа айдап әкеліп, құрық салмақшы болады, қашқақтап жанына жан жуытпайды. Тұзақ құрады, одан да секем алып, түсе қоймайды. Енді қалғаны бұғалық тастау. Сол маңда Қонысбай деген жігіт болды. Бәрі бірге мал бағып отырған. Сол науаға келген торжорғаға бұғалық лақтырып жіберіп, тартып қалғанда мойнына ілінген қылбұраудан бұлқына аспанға шапшып, астаудың арғы бетіне атыла асып түскенде, гүрс етіп шалқасынан құлайды. Сол сәтте-ақ жан тапсырып кетіпті ғой жануар. Артынан білдік, айтушылар бұғалықтан үріккеннен жүрегі жарылып өліпті дейді. Басына ноқта кимеген талай асауларды құрықпен, бұғалықпен ұстап жүрдік қой. Ал торжорға қашаннан қолда ұсталған қолбайырғы жылқы. Әлде ажалы ма, әлде тентек мінезінен тапты ма, солай болды ғой.
Ой-й, торжорғаның несін сұрайсың. Уақытында алдына ат салдырмаған жорға еді. Ол жорғалағанда жатып қалатын. Сәкең аттың құйрығын жорға байлау деген болады, сол жорға байлаумен түйіп тастап бәйгеге бірінші болып шығады да, бірінші болып келеді ғой. Ол жорға ешқашан бәйгеден екінші болып келген емес. Екінші болып келді деп естірткен де емес, бәйгенің алдын бермеген текті жануар еді. Садықбай ағамыздың торжорғасы жайлы менің білетінім осы, – деп Жеткерген ағамыз бір тоқтады.
Елге белгілі, беделді де айтулы Садықбай Сабырбаев әкеміздің атақты торжорғасы жайлы ауылдың айтқышы Нұрқабылов Жеткерген ағамызбен әңгімеміз осылай аяқталған еді.
Жұмабай ЖАҚЫП,
Қазақстанның құрметті журналисі
