Ел атын асқақтатқан елші

Туған жерден түлеп ұшып, аты алты Алашқа белгілі болған дара тұлғалардың өмір дерегін табу, жинап жүру – қолына қалам алған журналистің бір рәтті ісі. Ай­дынды Аралдың тумасы, қазақ мемлекет­тік дипломатиясының талантты өкілі Дархан Бердалиев туралы жылт еткен әр­бір мәліметке назар аударып жүретінбіз. Егемен еліміздің көк байрағын желбірет­кен әуелгі жылдары алыс-жақын шетел­дер­мен байланыс жасауға кіріскенде, осы саланың мамандары жетіспегенін білеміз. Сол жылдары жас та болса топ жарып, ел мен елді жақындастыру жолында өлшеу­сіз еңбек еткен, қарымды қажырын танытқан қайраткерлердің бірі – Дархан Әлиұлы екенін осы күні біліп отырмыз. Және де ол туралы аралдық жерлестерінің барынша білгені дұрыс деп есептейтініміз айқын.

Жер-жаһанның біраз бөлігін шарлап, біршамасында қызмет етсе де, ол туған жерін ешқашан ұмытпаған екен. Атамеке­н­іне деген оның сүйіспеншілігін "Алтын бесік – туған жер" атты жазбасынан көріп отырмыз. Перзенттік тебіренісі адамның жан-дүниесін баурайтындай алабөтен-ақ. Енді, міне, соған көз жүгір­тейік.

"Мен өмірімнің көп уақытын шетел­дерде өткіздім. Бір адамның өміріне жетерлік жақсылықтар мен қызықтарға кенелдім. Маған ол маңыз­ды емес. Маған қымбаты – туған жер.

"Әркімнің туған жері – Мысыр шаһа­ры. Алдындағы бір-екі қарасы мен ұсақ малын бірде жоғалтып, бірде тауып ал­ға­нына мәз болып, табылмай кетсе, "бас садақасы" деп сылтау-мақалмен өзін де, өзгені де жұбатып қойып жүре беретін қазекең туған жер туралы осы мақалды қапысыз-ақ тауып айтқан-ау, жарықтық. Біздің әңгімелеп отырған Мысыр шаһары­мыз – қасиет пен парасат қонған Арал өңірі. Қазақтың теңіз жағасындағы қала деп туы тігіліп, мөрі басылған осы өлкеде қазақтың небір жайсаңдары өмірге келіп, түтін түтеткен. Бұл – кезінде жарты әлемді аштықтан құтқарған теңізді өлке. Демек, арғы атам билеген бұл топырақ маған ыстық, ең қасиетті өлке!

Мен де туған жерімді тамаша деп там­сана аламын. Саф ауасы таза, топырағы ақ­кебірге айналған ата-бабамның туған өңірі Арал төңірегіне жолым түскен сайын бойымды бір жұмбақ сағыныш билеп, жүрегімнің лүпілдеп кететіні бар. Туған жер, кеніш өлкемнің топырағын басып, елмен жиі дидарласуға бейім тұрамын. Бұған мені тәрбиелеген – әкем мен анам. Туған топырақтан кіндігіміз үзілмеуіне, әсіресе, анамның зор үлесі бар.

Туған жерге барған сайын тазарып қайтамын...".

Мұндай керемет ішкі толғанысты оқ­ып, оның азаматтық биік арлы үнін естігендей болдық. Мемлекетке деген сүйіс­пен­шілік туған жерге деген махаббаттан басталады екен ғой. Иә, Дархан Бердалиев – теңізді емген Аралдың біртуар ұлы еді. Бұл ту­ра­сында онымен кішкентайынан тонның бауындай бірге жүрген, бірге өскен, айырылмас жан досы, белгілі музыкант Талғат Дәрменовпен әңгіме-сұхбат барысында біраз ақпарат алдық. Асып туған арда азаматтың, бүкіл өмірі мен қызметі анық көрсеткен мемлекетшіл қайраткер­дің ақкөңіл де адал досы бізге ақтарыла сыр шертіп отырды.

– Біздің үйіміздің арасы жақын болды. Олардың отбасы Панфилов көшесінде, ал біздің үй Мектеп көшесінде-тін. Бірақ бізді бір-бірімізге етене жақындатқан №14 орыс орта мектебінің қабырғасы еді. Ол жылдары онда қалада тұратын түрлі-түрлі ұлт өкілдері оқитын. Мектеп табал­дырығын 1971 жылы аттадық. Сынып жетекшіміз ұлты грек Любовь Ивановна Гошкадерия болды. Қара портфелімізді арқалап Дархан екеуіміз мектепке бірге барамыз, бірге қайтамыз. Бос уақыттар­ымыз да бірге өтеді. Жаратылысынан алғыр Дархан барлық сабақты өте жақсы оқыды. Мұғалімдеріміз оны үнемі мақтайтын. Сол үлгілі оқушы Дархан 6-сын­ыптан кейін сынақтарын сәтті тапсырып, Алматы қаласындағы Орынбек Жәутіков атында­ғы дарынды балалардың респуб­ликалық физика-математика мектебіне барып, берілген сынақтардың бәрінен өтіп, оқуға түсті. Соған байланысты бізден жырақ кеткені шындық. Алайда достық қарым-қатынасымыз еш үзілмеді. Оның әр кани­кулда астанадан келуі мен үшін де және Аралдағы кешегі бірге оқыған сынып­тастары, бірге жүрген достары үшін үлкен мереке болатын.

Дарханның әкесі Әли Бердалиев қала­мызда ашылған үлкен білім ұясы №83 мектептің алғашқы директоры болды. Менің әкем Оңғар да өмірін білім саласына арнаған. Яғни екеуіміз ұстаздар әулетінен едік. Және ол кісілер дос-жар болды. Екеу­міздің анамыз №86 сегізжылдық мектепте ұстаз. Дарханның анасы Лиза неміс тілінің маманы болса, менің анам Күлпаршын физика-математикадан сабақ берді. Екі ананың өзгелерге үлгі боларлықтай дос­тықтары бар еді. Жұрттың бәрі оларға қызыға да сүйсіне қарайтын. Аудан мек­теп­тері ара­сындағы үнемі өтіп жататын мерейтойлық, басқа да байқауларда менің анам әрдайым конфер­ансье болып концерт жүргізсе, Лиза апай әуен-сазды тамылжытатын нағыз күміс көмей, бұлбұл үнді әнші болатын.

Мен қашан да Дарханның қызметтік өсу белестеріне тілеулес болып жүрдім. "Ар­алдың ақ құмын сағынып жүрмін..." – деп қандай кез болса да, қандай қызметте жүрсе де жыл аралатып Аралға да келіп тұратын...

– Талғат, халық таныған қайраткер дос­ыңның өмір жолын, қызметтік өсу соқпақтары туралы айтсаң, –деп өтіндік.

– Иә, жерлестеріміз ол туралы көбірек білсе, жақсырақ таныса деймін. Мемлекет­імізге еңбек сіңірген дарабоз азаматты арал­дықтар мақтаныш тұтса деймін.

Дархан Әлиұлы 1963 жылы 15 желтоқ­санда Аралда туған. Жаңа айтқан Алматы­дағы физика-математика мектебін бітірген соң, 1981 жылы С.Киров атындағы Қазақ мем­лекеттік университетінің математика факультетіне түсіп, 1986 жылы жақсы біті­ріп, үлкен өмірге жолдама алды. Алматы­дағы №92 мектепте, №7 мектеп-интернатта математикадан сабақ беріп, әулет дәстүрі бойынша ұстаздықтан бастады. Белсенді жігіт еңбекқорлығымен көзге түсіп, Алма­ты теміржол институтының жастар коми­тет­ін басқарады. Еңбек ете жүріп Дипло­матиялық Академияның тыңдаушысы бол­ды. Мұнан кейін оның шетелдегі жұмыс­тары басталды. Әуелі Алматы-Сеул қаласы инвестиция Агенттігінің президенті, сонан соң Вашингтонда Сауда-экономика өкіл­дігінде жауапты қызмет атқарды. Бұл Қаз­ақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдары еді. Тұралаған ел экономикасына қан жүгір­ту үшін шетелдік қаржы көздерінің маңызы зор-тын. Дархан осы салада білгір маман ретінде танылды...

– Ел билігі оның осы еңбектері үшін ел­шілік қызметке ауыстырған болып тұр ғой...

– Дәл солай. 2001-2003 жылдары Еуро­па төріндегі Чехия республикасындағы елшілігіне жіберді. Ал 2003-2006 жылдары ол Қазақстан Республикасының Оңтүстік Кореядағы Елшісі мандатын алды. Қиыр Шығыстағы технологиясы жедел дамыған бұл елмен қарым-қатынасымыздың ныға­ю­ына көп еңбек сіңірді. Соның арқасында екі елдің экономикалық байланысы тіпті нығайды. Араға екі жыл салып 2008-2012 жылдары екінші рет Қазақстанның Корея­дағы Елшісі болып тағайындалды. Ал 2012 жылдан өмірінің соңына дейін, яғни 2021 жылға дейін Астана қаласында Сыртқы Істер министрлігінің Елшілік бөлімінде жауапты қызмет атқарды...

– Қарап отырсақ, оның дипломат рет­індегі қызметтік өмірбаянында Кореяның алатын орны ерекше екен. Елші ретіндегі қызметінің осы кезеңі мемлекетіміз үшін өте жемісті болған секілді-ау...

– Сыртқы қарым-қатынаста да, жаңа нар­ық заманындағы бизнесте де әбден ыс­ыл­ған Дархан Әли­ұлы Оң­түстік Кореяда ел­ші­лікте қызмет іс­теу­іне еліміздің сол кез­дегі Сыртқы Істер мин­ис­т­рі Қасым-Жомарт Тоқ­а­евтың өзі сенім білдіріпті. Ол қызмет бар­ысын­да сол сенімді бар­­ын­ша ақтады. Көп­теген сала бойынша ти­імді келісімдер жаса­ды. Тіпті, корей сериал­дар­ын біздің елде көрсет­уге жол ашты. Осы ел­дің Кангнам универ­си­тетінде қаз­ақ тілі кафедрасының жұмыс іс­те­у­­іне мұрындық бол­ды. Медицина сала­сын­да қазақ балалар­ы­ның сол елде демал­уына жұмыс жасал­ды. Елімізге жаңа медициналық аппа­рат­­тар­дың келуіне атсалысты. Корей жер­інен компьютер­лер­дің әкелінуіне жағдай тудырды. Үлкен жобаларға қомақты қаржы әкелді...

– Бір қызығы, Дархан Әлиұлы Корея еліне арасына бір-жар жыл салып екінші мәрте Елші болуының сыры неде екен деп ойлап отырмын...

– Оныңыз дұрыс. Бұған оның жеке бас­ының ерекше қасиеттері себеп болған екен. Сеул қаласының мэрі Ли Мён Бак біздің Дарханның жақсы досы болатын. Сол аза­мат 2008 жылы халықтың қолдауымен Оң­түстік Кореяның Президенті болып сай­ланады. Осы жай мемлекетімізге пайда әке­летінін біліп, батыл ойлы Дархан елі­міздің басшылығына дереу: "Менің досым Ли Мён Бак Президент болды. Мені тағы да Корея еліне елшілікке жіберуіңізді сұрай­мын. Мен елге тиімді келісімдер жасауға себепкер боламын" деп хат жазып ұсына­ды. Содан білек сыбанып қызметіне кіріс­кен Дархан Балқаш атом энергостанциясы сияқты миллиондық үлкен жобаларға бас­тамашылдық танытты. Елде орын алған дағдарыс кезінде инвестиция тартуда бар­ынша қарқынды қимылдады.  Екі корабль алдыруға көмектесті. Тау-кен өнеркәсібіне қаржы тартты. Корея мен Қазақстан ара­сында алғашқы тікелей әуе жолын ашып, әлемді таңғалдырды. Бұлар оның елшілік қызметіндегі істердің бір парасы ғана...

– Дарынды дипломат Дархан Бердалиев еліміздің және шетелдің ірі тұлғаларымен жақсы адами қарым-қатынаста болыпты...

–"Жігітті жолдасына қарап таны" деген емес пе... Еліміздің мемлекет және қоғам қайраткерлері, әдебиет және өнер тарлан­дары Нұртай Әбіқаев, Серік Үмбетов, Ғани Қасымов, Айткүл Самақова, Асқар Муси­нов, Ерболат Төлепбай, Серік Қонақбаев, Шөмішбай Сариев... айта берсек тізімді жал­ғастыра беруге болады. Соның ішінде Чехияда жүргенінде жерлесіміз белгілі ақын Шөмішбай Сариев бастаған біраз өнер адамдарына Еуропаның белгілі мара­паттарын алып беруге септескені де бар екен. Өзі бас болып қазақтың басты пер­зенттерін "кәрі құрлыққа" таныстырған. Соның арқасында Шөмішбай ақын Фр­анц Кафка атындағы Халықаралық Ал­тын медаль сыйлығының лауреаты атанады. Есімі біраз елге мәшһүр болады. Шөм­ішбай Сариев "Ұлы Кафка елі" өлеңінде:

Уақыт өтер, танып-біліп ұғармыз,

Қайда болсын биікке ұшар шынар құс.

Дархан інім, қуат берсін бір Алла,

Дархан інім, бәр­імізден мың ал­ғыс!!! – деп зор риза­шылығын білді­реді.

Ал шетелдік дос­тарына келсек, жаңа Кор­ея Президенті Ли Мён Бак туралы айт­­тық. Бұл достық­тың өзі халқына үл­кен пайда келтіруге себеп болған жоқ па. Ол корейлік кә­сіпкер Ким Саймон, АҚШ Президенті болған Б.Клинтон­ның бауыры Род­жер Кэссиди Клин­тон, АҚШ-тың Ер­ек­ше істері жөніндегі елшісі Эдуард Ако­пян, палестиналық кәсіпкер Мухам­мед Аблие­хая, амер­ика­лық Спиро Кон­то­­гу­рис, тағы басқа да танымал кісілер­мен жіті араласқан. Ол­ардың Дарханға де­ген ниетін Р.К.Клин­тонның: "Көптеген жылдар бойы әлемді аралап, кездестірген адамдар­ымның іш­ін­де өміріме өзгері­стер ен­гізіп, түбе­гейлі әсер қалдыр­ған адамдар сау­сақпен санарлық. Дархан Бердалиев сол адамдардың ішіндегі бір­егейі бол­ды.

Мен Дархан дос­ымды әрқашан са­ғы­­намын. Және мақ­танышпен жүрегім­де естелік етіп сақ­тап жүрмін. Ол мен­ің өм­іріме мәнді әрі көрікті өзгерістер енгізді" деп жазған керемет сөздерінен біл­еміз. Және де қазақ баласына американдық азаматтың бұлай деп баға беруі кім-кімді де риза етеді. Әрбіріміз шет жаққа шыққанда осындай дәрежеде мәртебеміз көтеріліп жүрсе бір бақыт емес пе.

– Әлемдік саясаттың дүр­лері­мен етене ара­ласқан, мемле­кет үшін, ел үшін алғаусыз қыз­мет еткен жан дос­ыңыз туған жеріне де шарапатын тигізген болар?

–Қазақша рулық-аталық жолды шежі­р­елеп, таратып айтсақ, Дархан қазақ халқының атақты батыры, әулие Жан­қожа батырдың тікелей ұрпағы боп келеді. Бабаларынан тамыр тартып келген текті­ліктен шығар, ол қайда жүрсе де кіндігін туған жерінен, атаме­кеннен үздірмеді. Содан да болар, Қазалы­да батыр бабасы­на арнап үлкен мешіт үйін салдырып, жамағатқа тар­ту етті. Бұл Алланың үйі ерекше ғимарат болып шық­ты. Қазір бұл мешіт Қазалы аудандық орталық мешіт аталады. Осы қалаға келген әрбір адам осынау мешітке бір соқпай, батыр рухына тәу етпей кетпейді.

Ол қайырымдылық жасауды азамат­тық парызым деп білді. Қазақстандағы тұрмысы төмен 575 мүгедек жанға қол­арба сатып алып берді. Республикадағы мектептерге 770 компьютерді тегін сыйға тартты. Сондай-ақ Аралдағы өзінің әкесі басшылық еткен №83 мектепке қайырым­дылық істеп, бір келгенінде мал сойдыр­ып, мектеп асханасына табыстаған еді. Та­ғы бір сапарында Арал қаласында тұра­тын оншақты мүгедек балаға қоларба сыйлағаны бар. Мұның бәрін ол атақ үш­ін істеген жоқ, атына заты сай болып, көң­ілі дариядай дархандығын көрсетіп, ту­ған жерге бір көмегім болсын деп шын­айы атқарып жүрді. Туған жеріне жасай­мын деген істерінің көптеген жоспар-жобалары болатын. Алайда оны жүзеге асыруға қатал тағдыр, мейірімсіз ажал таршылық етті.

Досы жайлы сұхбат беруден әсте шар­ша­­май, қайта ол туралы әртүрлі оқиғаларды, деректерді айтқан сайын жігерлене түскен, дос есімін айтқан сайын мерейлене түс­кен Талғат бауырымыз арқалы азамат, мемлекетіміздің бір үлкен қайраткері, атақшы елші Дар­хан Бердалиев туралы әлі талай әңгіменің алтын сандығын ашатын түрі бар.

Халқымызда ежелден келе жатқан «Батыр ортақ, би ортақ» де­ген даналық сөз бар емес пе. Сырт жерде, өзге мемле­кеттердің биік трибуналарында еліміздің атынан сөз сөйлеген, жас мемлекеті­міздің мүддесін қалтқысыз жүзеге асырған Өкілетті және Төтенше Елші Дархан Әлиұлы Бердалиев бүкіл қазақ жұрты сияқты аралдықтардың да ер­екше мақтан­ыш тұтатын тұлғасы болды. Ер есімі ел есінде мәңгілік қалса дейміз.

Ерғали АБДУЛЛА,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі