«Алғашқы құрбан» қолға тигенде...

Жаңа кітап десе жанымыз жай таппайтын әдетіміз. Міне, қолымызда өткен жылдың соңында «Жиеней» баспасынан жарық көрген жерлесіміз, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, ардагер ұстаз, Қарақұм ауылдық округінің орталығы Абай ауыл¬ында тұратын Иманбай Әйтімовтың «Алғашқы құрбан» атты туындысы. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Толыбай Абыл¬аевтың алғы сөзімен басылып, қызықты хикаяттар мен әсер¬лі әңгімелерге, өрелі ой орамдарына ұласып кете беретін кітаשּׁты қызыға да құмарта оқып шығып, рухани рахат сезіміне бөленгендей болдық. Өмірге өзгеше қарайтын, дархан даласын қиял қанатымен шарлап, көрген-білгенін шабыттың шәрбатына айналдыратын, ойпаңын ойып қазсаң астынан ойнап шыға келе¬тін таза қайнардай қасиетті Қарақұмның құтты қойнауында текті таланттар әлі де бар екен ғой деп қуанасың.

Бес бөлімнен тұратын кітап¬тың бірінші бөлімі батыр, баба¬ларына, олардың өмірі мен билік, батырлық, жаугершілік жолдар¬ына арналған. ХVІІІ ғасырдың бір¬інші жартысында қазақ елі бір жағынан жоңғар шапқыншы¬лы¬ғының ауыр зардабын тартса, екінші жағынан Ресей империя-сының отаршылдық саясатына қар¬сы күресіп, ауыр кезеңдерді басынан өткізіп жатты. Осынау қиын заманда еліміздің тәуелсіз¬дігі, халқымыздың азаттығы жол¬ында талай баһадүр батырлары¬мыз бен ел қорғаған ерлеріміз ұр¬ыс даласында ұрандатып шай¬қас¬та шейіт болды.

Бұл жөнінде Қазақстан Рес¬пуᬬликасының ұлттық ғылым акаде-миясының академигі, тарих ғыл¬ым¬дарының докторы, профессор Манаш Қозыбаевтың: «Қазақ бат¬ыры Байғара Қожасұлы – Рес¬ей империясына қарсы күрестің алғашқы құрбаны» деп бағалауы соның айғағы. Батыр бабасы Бай-ғара Қожасұлының өміржолын баяндайтын деректі хикаятпен басталған кітаптың «Алғашқы құрбан» аталуы да осыдан туын¬дайды.

Деректі хикая деректерге мол, сенімді, нанымды жазылған. «Су¬ыт жүрісті бес жүз сарбаз таң біл¬іне Ембіге келіп жетті. Жасақ¬тың алдында келе жатқан Бай¬ғара немере інісі Ақша бастаған топқа жасақты тоқтатуға жар¬лық берді. Жылымшықтай аға¬тын арнасы тар, суы тайыз Ембі өзенінің жағасына ат шалдырып, тыныс алған жасақ атқа қайта қонды. Осыдан бір жеті бұрын Ойылда жатқан Баймұрат батыр¬дан хабар келген болатын. Хабар жеткізген Қараның айтуынша, мың қаралы жасағы бар атаман Самсонов бастаған қарулы казак¬тар Жайықтан өтіп, Қаратөбеге қарай бет алыпты. Қазактарға той¬тарыс беріп, Жайықтың арғы бетіне қуып тастау мақсатында Баймұрат батыр мен Байғара батыр Ойылда кездесіп, күш бірік¬тірмек...»

Осылай басталған деректі хи¬кая Байғара мен Баймұрат батыр¬лардың бес жүз жасағының Сам¬соновтың мыңға жуық қарулы қол¬ымен шайқасына ұласады. Ұр¬ыс барысында Байғара батыр казак атаманы Самсоновпен жек-пе-жекке келіп, қылышпен шауып өлтірді. Басшысынан айырылған казактар басы бірікпей, быт-шыт боп ыдырай қаша жөнеледі. Ел ты¬ныштығын бұзған казактарды Жайықтан асыра қуған Байғара мен Баймұрат батырлардың бұл ер¬лігі Кіші жүзде олардың мерей¬ін үстем ете білді.

Осы уақыттар Әбілхайыр хан¬ның «Орыс империясына өз ерік-терімізбен қосылайық» деген сөзі ел ішінде желдей есіп тұрған-ды. Артынан-ақ "Петербордан Әбіл¬хайырмен келісім жасауға Пат¬ша¬ның сенімді өкілі Тевкелев шы¬ғыпты" деген хабар Байқараларға да жетеді. Хан ордасы Маңтө-беге орнығып, оны башқұрт жа¬сақтары қорғап тұрды. Байғара¬ның ендігі мақсаты Маңтөбені қоршауға алып, хан ордасына Тевкелев тобын кіргізбеу. Сөйтіп, Әбілхайыр ханның Ресей им¬периясына қосылудағы Патша ағзаммен өзара келісімін болдыр¬мау еді.

Мұны сезіп қалған Әбілхайыр хан Тев¬ке¬левтің тобын Маңтөбе¬де емес, қауіпсіз жерде, оған жақын Нұрада қабылдады. Бұл уақыт¬та Байғара мен Бай¬мұрат жасақтарының хан ордасын қорғаған башқұрттармен қан кеш¬ті ұрыс басталып кеткен еді. Маңтөбеде Әбілхайыр мен Тевкел¬евтің жоқ екенін, алда¬нып қалғанын кеш ұқ¬қан Байғара қатты өкін¬ді. Шегінуді білмейтін қос батыр ақыры осы шайқастан жау оғынан қаза тапты.

Мұны естіген Тев¬ке¬лев Ресейге қосылу жөн¬індегі сенім грамо¬тасына Әбілхайырды көндіре отырып, жед¬ел¬дете қол қойдырып, қашқан башқұрттар¬дың соңын ала бере Ресейге жол тартты. Хикаятта Байғара батырдың ата-тегі, жақ¬ын туыстары, бар майданда бірге жүрген бауырлары, сүйікті жа¬ры Шынармен қосылуы, Нұралы сұлтан бейнесі, Болай ханымның Байғараға деген көзқарасы, Әбіл¬хайырханның ішкі толғанысы – бәрі-бәрі Байғара батырдың Рес¬ей империясына Кіші жүздің қос¬ылуына қарсы ұлы жарғы бары¬сында ұтымды суреттеліп баян¬да¬лады.

Оны мына жолдардан-ақ ай¬қын аңғаруға болады: «Кіші жүз¬ге айтарлықтай ықпал етіп отыр¬ған Әлім руы енді теріс айналары сөзсіз. Байғараның өлімі бірлігі¬мізді тас-талқан етті. Енді Ресейге арқа сүйеуден басқа амал қалма¬ды. Заман да, адам да өзгерді. Бола¬шақ ұрпақ біз туралы не дейді» Әбілхайырды мазалаған осы еді...

Шынына келгенде Кіші жүз¬дің Ресей империясына қосылуы¬ның себеп-салдары, мақсаты мен мәні осы кездері бір ғана Әбіл¬хайырды мазаласа, ол әлі күнге дейін өз шешімін таппай келе жатқан, бүгінгі ұрпақ - біздерді де мазалап, бас ауруымызға ай¬налып отырған күрделі мәселе емес пе?

Жазушының шығармашылық шеберлігінің шыңы да қиялының кеңдігі, ойының өткірлігі міне, осында деп білем. Хикаяның тілі де жатық, кедір-бұдыры жоқ. Бей¬не-бір атақты жазушылар Әбіш Кекілбаевтың «Үркерін» Ілияс Есенберлиннің «Көшпенді¬лерін» оқып отырғандай әсер аласың.

Шағын деректі хикая демесең, бұл шығарманы ел тәуелсіздігін аңсаған би, батыр бейнелі кейіп¬керлері, жоңғар шапқыншылығы мен Ресей империясының отарлау саясатына қарсы күресі, сол кез¬дегі қазақ тарихындағы ұлы хи¬кая¬лармен ұштасқан қилы кезең¬дері баяндалған үлкен бір повес¬тің немесе романның жүгін көтер¬іп тұрған құнды туынды деуге болады.

Екінші бөлім «Мың құбылған дүние» деп аталады. Мұнда алуан тақ-ырыптағы әңгімелер топтас¬тыр¬ылған. «Үзілген үміт» деп бас¬талатын әңгіменің өзі аянышты-ақ.

Жамал ана күйеуі Сүйіндіктен үш бала көреді, бірақ бәрі де тұр¬мады. Содан зарығып көргені осы Жалғасы еді. Ер жетіп, әскер қа¬тарына алынып, енді қайтатын уақ¬ыты да болған. Сол жалғызы Аралға келіпті деген хабарды ес¬тіген ана екі-үш күн күтті, келме¬ді. Жалғасын көруге зарыққан Жамал шыдамады. «Жыңғылды¬дан» қалаға тартты.

Аралда екі-үш күн кідіріп қал¬ған Жалғас та келесі көлікті күтуге шыдамай анасын көруге асығып, бұл да Аралдан Қарақұмдағы ау¬ылы «Жыңғылдыны» бетке алды. Аралары екі жүз шақырым. Күн ыс¬тық, аптапты аңызақ дала. Ал¬ған сулары таусылды. Бірі қала¬дан, бірі ауылдан шыққан ана мен бала бір-біріне қауышар емес. Бойдан әл, аяқтан күш кете бас¬тады. Адым жер азапқа айналды. Екеуі де сұлық құлады. Әңгіме былай аяқталады: «Ана мен баланың арасын бөліп тұрған биік көк төбе. Құдай қуат беріп, енді бір ұмтылғанда бір-біріне қауы¬шары анық еді. Алайда қатыгез тағдыр ана мен балаға қауышуды жазбапты. Тағдыр жолы осылай болса амал не?»

Күн ұясынан әлдеқашан бат¬қан. Кешкі ымырт қараңғылық жер бетін тұмшалап келе жатты. Ымырт қараңғылығы тұмшалаған жер бетінде мәңгі қараңғылыққа еніп бара жатқан ана мен бала тағ¬дыры аянышты-ақ. Табиғат пен адам әдемі табысқан, әсерлі сөз сурет. Бұл да қаламгердің шебер¬лігі.

Келесі «Жетім торы» әңгімесі желден жүйрік жылқы жануар¬ының тағдырына арналған. Қанша әрекеттенгенмен енесі емізбеген жаңа туған құлынды қолда бағуға тура келеді. Жас құлын қол бала¬дай, қолға тез үйреніп кетеді. Сөйтіп оны түсіне қарап «Жетім торы» деп атап кетеді. Жет¬ім торы тай болады, құнан, дөнен шығып келісті ат болады. Құнанында құнан бәйгенің алдын бер¬меген жетім торыны дөненінде үйірге са¬лады. Онымен қас¬қыр аулауға да шы¬ғып, талай арландар¬дың адымын аштыр¬май жетіп сойылмен соғып алғандары бар. Әбден жетілген жетім торыны бабына кел-тіре баптап аламан бәйгеге де қосады. Мұнда да бәйгенің ал¬дын бермей, атаққа ілінеді. Сөйткен жел¬ден жүйрік Жетім то¬ры бір күні үйірде жоқ боп шығады. Із кеседі. Қараса екі қас¬¬қырдың үйірге ти¬генін байқайды. Үйі¬рін қорғаған жетім торы екі қасқырмен бір өзі айқасады. Мұ¬нан әрі автор был¬ай баяндайды:

«Үй¬ір¬ден бөлініп, екі қасқырға ұмтылған Жетім торы¬ның ізі айыш-ұйқыш сайрап жат¬ыр. Осы жерде шайқас болғаны аңғарыла¬ды. Жетім торы біраз ай¬қасып барып, кішкентай мұзды таты¬раш¬қа тайып жығылыпты. Төрт аяғы төрт жақта, қанша ұм¬тылса да тұра алмаған. Қасқырлар Жетім торының қоң етін түгел ой¬ып жепті... Әлі күнге дейін Жетім торыны түсімде көремін. Кісіне¬ген дауысы менен ұзап бара жат¬қандай».

Әңгімені осылай әсерлі аяқ¬тау, әдемі түйіндеу Иманбайдың өзіне тән әдебі, әдеті, шеберлігі десе болар.

Ал «Егіндіқақта» егіншілікке бет бұрған ел тағдыры, ауыл адам-дарының берекелі бастамасы әңгімеге арқау болған... 1932 жыл¬дың көктемі. «Алға» колхоз¬ының мүшесі Құлжа Тәуіпке бар¬ып Ырғыз өзенінің бір саласынан егін егетін жер іздеп, ыңғайлы үл¬кен алқап табады. Суы келіп тұр, жері шұрайлы тың. Тек еңбектену керек. «Жолым болды, іздегенім табылды, ел несібесі осы жер»деген Құлжа ауылына келіп, жи¬ырма шақты үйден отыздай адам¬ды ертіп, аттылы, түйелі, жаяулап межелі егістік жерге жетеді. Қос¬танып алған ауыл адамдары жүз гектардай жерді жеделдете өң¬деп, тары мен бидай дәнін сеуіп, бетін тырмалап тастайды. Бір суа¬рып алғаннан кейін-ақ егіннің көгі едәуір көтеріліп, көңілде¬гі¬дей болды. Қақтың суымен сура¬лы-ған бұл жерді тұрғындар енді «Егіндіқақ» деп атап кетті.

Тамыз айында егінге орақ салған ауылдастар астықтың ас¬тында қалды. Көшіп келген жи¬ырма отбасы әрқайсысы жүз пұт¬тан астық алды. Үш жарым мың пұт тұқымдық дәнін келесі көктемге қоймаға тықты. Керек-жарақ, мал мүлік аламыз деп көрші үш колхозға сататын сегіз мың пұт астықты өз алдына был¬ай қойды. Дәннің нәрлі дәмін татқан ауылдастар «Егіндіқақ¬ты» еншілеп, оған жақын Барша¬құмнан жиырма шақты бастыр¬ма қазып, келесі жылы егін егуге жерленіп қалды. Қарақұм қой¬нау¬ындағы бір қауым ел осылай¬ша 30-шы жылдардың ашаршыл¬ығынан аман қалды.

Қияға ұя салып, балапан¬дар¬ын қанаттандырған текті қыран¬дар¬дың өмірі мен даланың көк бөрісі арлан қасқырлармен кекті шайқастарын бейнелейтін «Қыр¬андар қырғыны», қасқыр аулаған қақпаншы Төлебайдың қырағы іс-әркеттерін әңгімелейтін «Қақ¬паншы», атының мойын омырт¬қасын үзіп, егасы Ержігіттің қор¬¬ғаған қолын сындырып, көзіне қанжар қадаған Ақбураның аду¬ын мінезі мен кекті қылығын су¬реттейтін «Ақбура» әңгімелері де бейнелі дүниелер. Сондай-ақ ауылдағы мал ұрлығы жайлы жазылған «Қастандық», «Қара¬қ¬шылар», «Жат жерде өлгеннен, өз топырағымда өлгенім артық» деп шешкен, Қарақұмның қуыс-қол¬тығын паналап соғыстан қашқан, бір үйдің жалғызы Жайлаубай¬дың тағдырына арналған «Қаш¬қын» әңгімелері де оқуға тұрар¬лық. Мұндағы барлық әңгімелер өмірде болған, бірқатарын өзі көрген, көрмегені болса ел ау¬зынан естіген оқиғалар. Мұндай әңгіме, оқиғалар, іздесең әр ау¬ылда да бар. Бір өкініштісі, олар¬дың көбінде көрген, білгенін зер¬делеп, термелеп, тебірене жаза¬тын, ел тарихын кейінгі ұрпаққа тасқа басып қалдыра¬тын Иман¬байлары аз.

Тағы бір құптарлық тұс, кіт¬ап¬тағы хикаят пен әңгімелердің тілі көркем, баяндауы байсалды, шеберлігі шұбалаңқы емес, ши¬рақ, жұп-жұмыр, кейіпкерлері жалаң емес, табиғатпен тамырла¬сып, үндесіп, тілдесіп, суретші-нің қыл қаламы бейнелеген көр¬кем көріністей бірге суреттелеп, бірге баяндалады.

«Кеудесі жақсылардың алтын сандық» атты үшінші бөлімде қай¬сар қаламгер Зейнолла Шүк¬ір¬ов, фантаст-жазушы Абдул-Хамит Мархабаев, жазушы-жур¬налист Жақсылық Түменбаев, ақын Серік Сейітмағамбетов, журналист Сахитжан Бердіма¬ған¬бетовтармен бірге болған қай¬таланбас сәттерін, есті естел¬іктерін әдемі де әсерлі баяндай¬ды.

«Туған жер алтын бесік» деп аталатын төртінші бөлім Қара¬құмда қала тұрғызып, ауылдың шаруашылығы мен мәдение¬тінің гүлденуіне бірден бір үлес қосқан, атақ-даңқтары ауылдан асып аудан, облыс, республика көлеміне шарықтап жеткен Қара¬құмның атақты адамдарының өмірі мен еңбектеріне арналса, бес¬інші бөлімдегі «Ой орамдар¬ында» да алтындай сыр, қасиетті тұмардай тұжырым, қысқа да нұс¬қа, парасатты пайымдар бар¬шылық.

Қысқасы жазушы-журна¬лист, ардагер ұстаз Иманбай Әй¬тімовтың «Алғашқы құрбан» атты кітабы өз оқырмандарына таңдап ұсынған алғашқы тартуы, имандай жан сыры, именбей бер¬етін көркем қолтаңбасы.

Жұмабай ЖАҚЫП,

Қазақстанның Құрметті журналисі