Бағланова – біздің мектептің түлегі
Қазақтың мақтанышы, жезтаңдай әншісі, Халық Қаһарманы, КСРО және Қазақстанның халық артисі Роза Тәжібайқызы Бағланованың 100 жылдығына орай Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев, ұлы әншінің есімін мәңгі есте сақтау үшін шаралар қабылдауды тапсырды.Қазақ әндерін дүниежүзіне танытқан Розаның дауысына лайықтап, көптеген сазгерлер өз әндерін арнап жазды. «Ақ көгершін», «Бейбітшілік бейбіт қолда», «Ақ маңдайлым», «Ақ сұңқарым», «Асыл арман», т.б. әндердің тұңғыш орындаушысы болды. Әншінің репертуарында одақтас болған 15 елдің әндерімен қатар чех, венгр, поляк, үнді, моңғол, корей, швед, т.б. тілдегі әндері жеткілікті болды, қай елде гастрольдік сапарда болса, сол елдің әнін үйреніп келетін.
Роза Бағланова 1922 жылдың 1 қаңтарында Қазалы қаласында дүниеге келді. Тәжібай мен Ақкүріштің «бары да, нары да» жалғыз Роза болды. Анасы Ақкүріш даусы әсем әнші болып, жиын-тойлардың сәніне айналған көрінеді. Әкесі Тәжібайдың екі әйелі болған, бірінші әйелі татар қызы – Мариям құрсақ көтере қоймағасын, шешесі Күндей екінші рет үйлендіріп, осы Ақкүрішті алып берген. Мариям да бала көтеріп ұл туса, Ақкүріш Үрбибіні туады, кейін Роза деп аталып кетеді. Мариямнан тетелес туған бауыры Ыдырыс соғыста хабар-ошарсыз кетеді. Анасы Ақкүріш 1965 жылы 65 жасында қайтыс болды. Көз жұмар алдында: «Қарғам, араным жоқ, он баласы бар адамдар да мұндай бақытқа қол жетпеген шығар. Басыңнан бақ, астыңнан тақ кетпесін! Ризамын, халқыңның сенімін жоғалтпа!» деп батасын берген екен.
Қазалыдағы Жанқожа батыр атындағы №70 мектепте ұлы әншінің оқығаны – ұжым үшін мақтаныш. Мектепте Розаға ән сабағынан дәріс берген Ырзахан Жәлімбетов те тегін адам емес еді. 1939 жылы облыстың 14 өнерпазын бастап апарған Нартай Бекежановпен бірге Москвадағы бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістігінің көрмесіне қатысып, Кремль сарайында ән салған ұстаз болатын. «Ұстазы мықтының, ұстамы мықты» деген рас. Ырзахан ағайын Роза да ұмытқан емес, Қазалыға келген сайын концертіне шақырып, алдыңғы қатардағы орындарға отбасымен бірге отырғызатын.
1961 жылы Қазалыға келгенде Ырзахан ағайын, әйелі Қанбибі мен қызы Қаламқасты, Ырзаханның жиен қарындасы Бержанова Зерханды Алматыдағы үйіне қонаққа шақырды, бір апта қыдыртқан болатын. 1939 жылы мектеп бітірерде, тамаша табиғи дауыс иесі Розаға: «сенің даусың ерекше, сенен жақсы әнші шығады, оқуға түс» деп кеңес береді. Сол жылы Қызылорда қаласындағы педагогикалық институтқа оқуға түседі. Әкесінің қайтыс болуы, жұмыссыз екі шешесінен басқа ешкімі жоқ, Розаға оқу қиын еді. Ол кезде студенттерге стипендия берілмейді, үйінен келетін қаражаты болмағандықтан 1941 жылы ақпанда Ташкентте тұратын Әбдірахман деген жамағатына екі шешесімен көшіп барып, сондағы тоқыма комбинатына жұмысқа тұрып, тоқыма-тоқу институтының кешкі бөліміне оқуға түседі. Осы кезде Розаның тағдырына күрт өзгеріс әкелген кездесу болды. Аға-жеңгесі жоқта ауланы сыпырып, ән салып жүргенде шарбақтан ұзын бойлы қара кісі кіріп: «кім ән салған?» деп сұрайды. Роза ұялыңқырап, «мен» дейді. «Ертең филармонияға кел» деп мекен жайы көрсетілген қағазды ұсынады. Бұл кісі Ташкент филармониясының директоры Кары Якупов еді. Осылайша Роза бір күнде филармония әншісі болып шыға келді. Осы филармонияда өзі сияқты кейін КСРО Халық артистері атанған биші Тамара ханум, әншілер Халила Насырова, Мукарама Тұрғынбаева, Гауһар Рахимовалармен өнердегі жолын бірге бастайды.
1941 жылдың мамырында Ташкентте мақта теруші еңбеккерлердің құрылтай съезіне қатысушыларға арналған салтанатты концертке Роза қатысып, қазақ, өзбек әндерін орындайды. Осы концертті көрген Өзбекстан Компартиясының 1-ші хатшысы Осман Юсупов Розаны үйіне қонаққа шақырады. Бұл туралы Розаның өзі былай деп еске түсіреді: «Адам бақытты болайын десе, жұлдызы оңынан туып, қамқор жандарға тап болады екен. Осман аканың үйіне қонаққа барсақ, бүкіл отбасымен күтіп отыр екен. Төбем көкке жетіп, өз әкем тіріліп келгендей болдым. Бұл дүниеде менде ел қатарына қосылып, ЦК-ның 1-ші хатшысының үйінде қонақ боламын деген ой үш ұйықтасам да түсіме кіріп пе?! Сонымен Осман ака маған жағдай жасады, қаланың дәл ортасынан бес бөлмелі үй беріп, қажетті дүниелер, пианино, сахнаға киетін киімдерге дейін көмектесті».Бұл бақытты күндер ұзаққа созылмады, соғыс басталып кетті. 1941 жылдың 17 тамызында Ташкент вокзалында майданға аттанып бара жатқандар алдында концертке қатысып, «Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін!» деген Сталин үндеуіне өзінің үлесін қоса алатынына сенді.
1941 жылдың қыркүйек 1945 жылдың мамыры аралығында Ташкент филармониясы атынан әр түрлі майдандарда концерт беріп, «жақсы ән – жан азығы» дегендей жауынгерлердің бойында жеңіске деген жігерін арттыруға өзінің үлесін қоса алды. Қыстың қақаған аязында, күздің қара суығында алдыңғы шептегі бомбалардың жарылғанына қарамастан, ән салған еңбегі еш кетпеді. 1943 жылдың 30 сәуірінде Кеңес Одағының Маршалы, Кеңес Одағының екі мәрте Батыры И.С.Конев «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалін өз қолымен табыс етсе, 1945 жылдың 22 ақпанында Кеңес Одағының Маршалы, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры К.К.Рокоссовский екінші рет «Жауынгерлік ерлігі үшін!» медалін Розаның кеудесіне тақты.
1945 жылдың 9 мамырында Берлиндегі Бранденбург қақпасы алдында ашық алаңда өткен атақты концертке қатысқанының өзі неге тұрады. Орыс халқының атақты әншісі Лидия Русланова өзінің репертуарындағы «Ах, Самара городок» әнін менен гөрі сен жақсы айтасың деп, Розаның еншісіне беруі шын талантты бағалауы емес пе?!
1943 жылдың көктемінде алдыңғы шепте жауынгерлерге ән салып тұрғанда жау атқылаған снарядтың жарықшағы көз алдынан зулап өтіп, металл қызуы Розаның көзін шарпып кетеді. Дәрігерлер көмек көрсеткенімен, «бұл зақым кейін сыр беруі мүмкін» деп ескертеді. 1979 жылы 13 желтоқсанда Петропавлда гастрольде жүргенде екі көзі тас-қараңғы болып көрмей қалады. Сол кезде «Роза бетінің әжімін тарттырамын деп операция жасатып, екі көзі көрмей қалыпты» деген қауесет тарағаны оқырмандар есінде шығар деп ойлаймын. Алматыдағы Республика Сарайында жоспарланып қойған концертке де «халықтан ұят болады, мен концерт бағарламасында бармын ғой» деп ән салғаны туралы жерлесіміз, сазгер Кеңес Дүйсекеев: «Сахнаға прожектор жарығын түсіріп, жүретін қадамына дейін санап бердік, сол өлшеген жерде ғана әрі-бері жүріп, өз номерін тамаша орындап шықты» деген еді. 1980 жылы Москвадағы С.Федоров клиникасында 3 рет операция жасатып жарық дүниені қайтадан көретін болды.
Соғыстан кейін Москвада жоғары партия мектебінде оқып жүрген ақын Жұбан Молдағалиев Ташкент филармониясында ән салып жүрген талантты қазақ қызы барын естіп барады. Концерттен соң: «Өзбек жерінде не бітіріп жүрсің, Алматыға қайт, мен жоғары жаққа қағаз жазайын. Қазақтың сендей қызы басқа елде жүрмеуі тиіс» – дейді. Қазақстан басшысы Жұмабай Шаяхметовтың ықпалымен Роза Бағланова елге біржола келді. 1947-1949 жылдары Абай атындағы опера және балет театрының әншісі, 1949-1960 жылдары мемлекеттік филармония әншісі болды. 1960 жылдан бастап республикалық «Қазақконцерт» бірлестігінің құрамында, кейін жеке өзі бөлініп шығып, Америка, Азия, Еуропа, Африкадағы көптеген елдерде концерт беріп, қазақ әндерін әлемге танытты.
Халық алындағы еңбегі еленіп, 1950 жылы «Ленин» орденімен, 1955 жылы Қазақ КСР-нің халық артисі, 1967 жылы КСРО халық артисі атанды. 1970 жылы «Еңбек Қызыл Ту», 1982 жылы «Халықтар достығы» орденімен марапатталып, қазақ қыздарының ішінде бірінші болып 1996 жылы Халық Қаһарманы атанды. Сол жылы Қырғызстанның Халық артисі атағына да ие болды. 2000 жылы халықаралық «Дәнекер» сыйлығымен марапатталды. 2002 жылы дүниежүзілік «Кто есть кто?» энцилопедиясына есімі енгізілді. 70 жыл сахнадан түспей, қазақ елін дүниежүзіне танытқан Роза Бағланованың Сыр елінің, оның ішінде біздің мектептің түлегі екені – әрине, мақтаныш.
Туған елі өздерінің ұлы әншісін есте қалдыру мақсатында көптеген іс-шараларды іске асырып келеді. Роза Бағланова атында Мәдениет үйі мен үлкен көше бар, Жеңіс паркінде қоладан құйылған биік тұғырдағы бюсті бар. Республикалық әншілер байқауы өтіп тұрады.
Міне, мұның бәрі қазақ қызының бойындағы ерекше қасиеттің сәулелі сәттері һәм өскелең ұрпаққа өнеге өрісі.
Бақытжан Абдул-Түменбаев,
Жанқожа батыр атындағы
№ 70 мектептің тарих пәні
мұғалімі
