Қара домбыраны кие тұтқан теңіз перзенті

Шілде айының қа­зақ­тың күй өнерінің бір толағайы, ұлттық саз­дың ұзаны Мұрат Сы­дықовтың (1940-2025) туған күні. Кеше ғана арамыздан неткен саз сарының саңлағының екінші өмірі басталды. Енді бұл дата айдынды Арал өңірі мәдениеті мен өнерінің бір ерекше күні боп айшықталып қалары сөзсіз. Өйткені киелі қара домбыраны жанына серік еткен да­ра болмысты дәулескер күйшінің қос ішектен тудырған саз бен сары­ны бүкіл қазақ жұртының мәңгілік рухани мұра­сына айналды. Ол – ай­дын шалқар Арал теңі­зіміздің абыз жоқтаушысы! Жағалау жұртының жан айқайын, мұң мен шер­ін күллі әлемге да­был­да­тып жеткізушісі. Хал­ықтық өнердің қас, ұлтықсаздың  дүл­дүлі. Есімі туған жер­­інің айнымас бала­ма­сына айналған кере­мет күйші, арқалы ақ­ын, жам­поз жырау, зерделі зерт­теуші Мұрат Сыдық­ұлы тірі болғанда бұл күні 85-ке келер еді.

Даңғайыр өнер иесі­нің өзі кетсе де, талантты туын­ды­лары халқының жүрегінде күмбірлеп тұр. Оның құдіретті күйлері мен әсем әндері ел рухын асқақтатып тұра бермек.

Көзі тірісінде Мұрат Сыдық­ұлы Аралдың нағыз аңыз адамына ай­налды. Ес біліп, етек жапқан бала­дан бастап, еңкейген қартқа дейін оны жақсы біледі. Өйткені тит­тейінен құдіретті күйлері құлақ­тан кіріп, жан сезімдерін әсем күйге бөлеген. Арысы Сыр, берісі Арал өңірінде өткен қайбір сал­танатты кештер, үлкен шараларда қай кезде де сахна төрінде оның туындылары күмбірлеп, көрермендеріне эстетикалық ләззат сыйлап келеді. Ал енді адамзаттың үлкен экологиялық апатына ай­нал­ған Арал теңізін іздеуі, Арал­мен бірге қайғы-қасірет шегуі, мұң мен зарын төгуі жерлесте­рінің жүрек қылын толассыз шертіп келген.

Бізде мектеп жасында жүргенде-ақ Мүкеңнің әндері мен күйлерін тыңдап өстік. Әсіресе Аралдың еңбегімен аты шыққан аруы, Социалистік Еңбек Ері Ұштап Өтеулиеваға арнаған атақты "Балықшы қыз" әнін оқушы кезімізде талай мәрте мектеп оқушыларының хорында болып орындағанбыз. Ал енді Арал қаласының көшесінде аймаңдай аға­мызды көріп қалсақ, бір-біріміз­ді түртіп: "Композитор Мұрат Сыдықовты қара!" деп сүйсіне де таңдана қарап, көзбен ұзатып салатынбыз. Ойлап қарасам бүгінде, Мұрат ағамыз сол кезде отыздағы жаста екен.

Сөйтіп біз үшін қол жетпес­тей болып жүрген дарабоз өнер адамы 70-жылдардың аяғында бір күні мені өзі іздеп келгені бар. Ол кезде мен Арал Май зауыт­ын­да компрессор маши­нисі болып жұмыс істеймін. Қолыма қа­лам алып, азды-көпті бірдеңелер жазып, оларымды жергілікті "Толқын" газетіне жариялап жүргенмін. Соның бірі – "Бір келіншек" атты әңгі­мемді Серік Сейітма­ғанбетов ағам алғы сөз жазып, біраз жер­ге көтере мақтап, газ­еттің екі санында жариялаған. Мүкең ағамыз осы әңгімемді оқыған болар, өзі ұй­ымдастырып жатқан "Таланттармен таныс бол" атты шараға ша­қыра келіпті. Астын­да мотоциклі, қасын­да сүйікті жары Базар апамыз бар. Ол:

– Әй, сен қайда жүрсің? Әңгіме­лерің­ді оқып жүрмін. Мен ұйымдастырып жатқан кешке қонақ бол­ып келесің. Осындағы Аралдағы ақын-жазу­шы ағаларыңмен бір­ге боласың,-деп ша­қы­ру қағазын қолыма ұстатып кетті.

Сірә, шығармашылық адамы ретінде ауданда алғашқы қатысқан ша­рам осы шығар. Яғни мені өз тарапынан халық алдына шы­ғар­ған Мүкең ағамыз болды.

Сол күні "Балықшылар" клуб­ына келсем, оның іші адам­ға лық толы. Аузы-мұрнынан шығып тұр. Жұрттың осындай шараларға әсіресе ақын-жазу­шылармен кездесуге аса қызы­ғушылық танытатын кезі ғой. Жергілікті ақын-жазушы аға­ларым Мешітбай Құттықов, Сағындық Тұрдалиев, Серік Сейітмағанбетов және мені ал­дыңғы қатардың екі қапталына екі-екеуден отырғызды. Ал сахнада Мұрат Сыдықұлының өзі құр­ған "Алау" эстрадалық ансамблі қонақтар таныстырылып, олар өз­дері туралы, шығармашылығы туралы сыр-сұхбат берген соң муз­ыкалық сәлемдемелерін орын­дап тұрды. Көрермендердің қол шапалақтауы залды кернеп тұрған. Ағаларымызбен де таныстық. Осыдан соң мәртебесі биік Мұрат ағамызбен күні кешеге дейін шығармашылық жолда ағалы-інілі болып жүрдік. Ақыл-кеңесін тыңдап өстік.

Қарашалаң балықшы ауыл­ын­да туған Мұрат Сыдықұлы бес жасынан домбыра тарта бас­тап, мектеп қабырғасында оқып жүріп халықтың, Құрманғазы­ның, Қазанғаптың, Динаның күй­лерін тартып, өзі де ән жаза бастайды. Мектеп бітірген соң Арал қаласына келіп, үлкен өмірге ара­ласқан. Ол Ақтөбе мәдени-ағарту училищесін және Алматы мемлекеттік консерваториясын тәмамдаған. 50-ші жылдардың соңынан аудандық мәдениет Үйінің ұлт-аспаптар оркестрі мен әуесқой театрдың мүшесі болып, қос ұжымның да халық­тық дәрежеге көтерілуіне үлкен еңбек сіңірді. Әр жылдары "Ар­ал­балық" өндірістік бірлестігі­нің өнерпаз жастарынан "Шаға­ла" ән-би ансамблін, "Алау" эстрадалық ансамблін, "Алты­бақан" ойын-сауық отауын, №220 мектеп мұғалімдерінен "Толқын" би ансамблін ұйым­дастырған. 1980 жылы Сыдық­ов­тардың отбасылық ансамблін құрып, республикалық байқау­да жүзден жүйрік шыққан. Ан­самбль 1988 жылы Мәскеуде өт­кен І Халықаралық  фольклор­лық өнер фестивалінің лауреаты бол­ды. Ал келер жылы Сыдықовтар от­басы­лық ансамбліне "Халықтық" атағы берілді. 1990 жылы Алматыда "Арал шақырады" атты шығармашылық концерті тікелей эфир арқылы бүкіл республика­мызға көрсетілді. Ол виртуз ор­ындаушы ретінде республика­лық, бүкілодақтық, халықаралық өнер байқауларының лауреаты атанды.

Қазақстан Композиторлар одағының мүшесі М.Сыдықұлы "Аралмен мұңдасу", "Сүйінші, теңіз-анам келе жатыр" атты жыр-толғаулардың, "Батыр баба Жан­қожа", "Мұраттың төкпесі", "Ақ­тан батыр", "Арал толқыны", "Біздің Ғани", "Әке арманы", "Өмір толғауы", "Тойға шашу", "Астанаға сәлем", тағы басқа күй­лері мен "Сырдария", "Қай­дасың сен?", "Сыр гүлі", "Шатта­намын", "Туған жер", "Майдан­герлер мәңгі жасайды", "Аққуым менің", тағы басқа көптеген ту­ын­дылар­дың авторы. "Домбыра-Жүрек жырлайды", "Жырлайды Арал перзенті", "Жыр мәйегі – мақам" атты жинақтары жарық көрген. Сазгер туындылары рес­публика­лық телеарнаның "Алтын қоры­на" жазылып алынған. Осындай ғаламат шығармашы­лығы еленіп, ол "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" атан­ып, бірнеше ор­ден-медальдарды кеудесіне тақ­қан. Арал ауданы­ның Құрметті азаматы атанды.

Арал өнерінің ардагері, тұлға­лы ағасы ретінде Мүкең кейінгі жарқ етіп көрінген дарынды жастарды көрсе, күні кешеге дейін: "Маңдайың жарқы­р­ап тұр екен", "Сен менің қырғи­мысың" деп өбектеп, бауырына тартып айналып-толғанып жататын. Ақмарал Төлекенова, Қуаныш Нұрмаханов, Ақнұр Төлегенова, Ерімбет Орынбаса­ров сияқты жас өнерпаздар сах­нада халық алдында өнер көрсет­се, орнынан тұрып барып, қолда­рынан алып, ақ батасын беріп жа­татын. Мұның өзі жас күйшілерді арқаландырып жіберетін. Басқа да мәдениет пен әдебиеттің өкіл­дерін әрқашан баурап алып, ол­арға ақыл-кеңесін беріп, Аралдың басындағы ауыр күйді қайта-қай­та нықтап  айтып, сол жолда азды-көпті қарекет жасауды тапсырып от­ыра­тын. Бұл оның туған жерге деген шексіз махаббатынан бол­ар.

– Мұрат ағаңмен шаңырақ құр­ғаннан кейін біздің төрімізде құт­ты қонағымыз боп қазақ халқының өнері мен мәдениетінің тұлғалары Роза Бағланов, Шара Жиенқұлова, Асқар Тоқ­па­нов, Манап Көкенов, Фариза Оң­ғарсынова, Құдайберген Сұл­тан­баев, Советхан Ғаббасов, басқа да та­лай-талай әдебиет және өнер қайраткерлері болды. Қаншама шетелдіктер әдейі атбасын бұрып келіп, отбасымыз туралы, Мүкеңнің өнері туралы деректі фильмдер де түсірді.

Ел аралап концерттер бердік. Табанымыз тиген жердің бәрінде көрермендер құшақ жая қарсы алды. 1987-1992 жылдар аралы­ғын­да еңбекпен тапқан 7 мың сом қаржыны "Аралды құтқару" қор­ы­на аудардық. Бұл жаңалықты қазақ радиосынан ақын Мұхтар Шаханов халыққа жеткізген еді.

Мен Мүкеңдей асыл азаматқа жар болғанымды мақтаныш тұта­мын. Екеуіміздің арамыздағы асыл махаббат шырағы ешқашан сөнген емес. Соның бір айғағы ғана ретінде Мүкеңнің маған арнап он ән шы­ғарғанын айтып кетсем де болар. Екеуіміз тәрбиелеп өсірген ұл-қыздарымыз да өнерге бейім бол­ып, дәстүрімізді жалғап отырды. Төлегенім мен Жандосым да жоғары муз­ыкалық жақсы білім алып, ел көзі­не көрінді. Олардың орындаушы­лық шеберлігі туралы Қазақстан Композиторлар одағының төра­ға­сы Еркеғали Рахмадиев жақсы баға берген. Біздің отбасылық ансамбльді көрген ол сүйсіне от­ырып, бірден Мәскеуге жолдама берген. Ал қызым Санира мың бұралып билеп, талай байқаулардың лау­реаты атанса, бүгінде оның шәк­ірттері – жас бишілер халықара­лық байқауларда үнемі бас жүл­демен оралып, қазақ би өнерін насихаттауда ерен еңбек етіп кел­е­ді. Ал Айдосым жаныма сүйеу, өміріме тіреу болып жүр. Бүгінде төтенше жағдайлар бөлімінде абыроймен басшылық қызмет етіп жүр,-деп композитордың жары Базар Қостаева тебірене еске алады. Әнімен та­лай сахналарда қошеметке бөленген Базар апа – бүгінде жұрт­шылық аузында "Аралдың Өнер анасы" деп аталып, Арал мәден­иетінің белгілі тұлғасы.

Мұрат Сыдықұлының өмір­де де, шығармашылықта да бау­ырындай болған досы ақын Сер­ік Сейітмағанбетұлы болатын. Бірін-бірі бағалауы өте зор еді. Соның бір айғағы Сәкеңнің Мұратқа арнаған өлеңі.

Қоя бер алға, шабыттың тартпа ат басын,

Нысана қылып өнердің Мекке қақпасын.

Тұрайық дәйім  кемпірқосаққа тәнті боп,

Біздерді тағдыр найзағайлардан сақтасын.

Көрсеткен маған ақкөңіл деген сыйың – ем,

Ақ қардай аппақ адалдықтарға сүйінем.

Мен қуантайын елімді отты өлеңмен,

Сен қуант елді симфониядай күйіңмен, – деп жырлағанындай, ол бар ғұмырында Аралдан ұзап шықпай-ақ, ғажайып күй­лері, әсем әндерімен бүкіл қазақ еліне есімі мәшһүр болды. Атақ-даң­қы дүркіреп тұрды. Қазір Қазақстанның белгілі өнер ұжым­да­ры, талантты күйшілер мен ән­шілер оның шығармаларын ұд­айы орындауда. Өмірден өтсе де, оның өнердегі өлмес мұралары екінші өмірін жалғастыра бермек. Өйткені Мұрат Сыдық­ов – ұлттық саздың рухы асқақ ұзаны еді.

Ерғали Абдулла,

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі