Ерте неке: Бақытқа бастар жол ма, тәуекелге толы қадам ба?

Соңғы жылдары қоғамда ерте неке мәселесі жиі талқылана бастады. Әлеуметтік желідегі пікірталастарда оны бірі дәстүрдің жалғасы десе, енді бірі жастардың білім алып, кәсіби қалыптасуына кедергі келтіретін құбылыс ретінде сипаттайды. Мәселені жан-жақты бағалау үшін біз психологтардың, дінтанушылар мен имамдардың, сондай-ақ әлеуметтанушылардың ұстанымдарын топтастырып, олардың дәлелдерін сараптап көрдік.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметіне жүгінсек, әлемде жыл сайын 16 миллион кәмелетке жетпеген қыз екіқабат болып қалады. 15 пен 18 жастағы 3 миллион бойжеткен жасанды түсік жасатады. Олардың қатарында қаракөз қазақ қыздары да бар екендігі қынжылтады.
Еліміздегі заңнамаға сәйкес неке жасы – 18 жас. Дегенмен, қыз жүкті болып қалса немесе басқа да себептерге байланысты бұл жас 2 жылға төмендетіледі. Бірақ статистикалық мәліметтерге сүйенсек, ерте некенің соңы көбінесе ажырасумен аяқталып жатады. Бұл – оң-солын танымаған жастардың отбасы құндылықтарының құлдырауына тигізіп жатқан кері әсері.
Осыдан 5 жыл бұрын небары 16 жасында ақ келін атанған Нұрбану соңында жолдасымен жараспай, ажырасуға мәжбүр болған.
– 9-сыныпты аяқтаған соң арнаулы білім беретін оқу орнына түстім. Күйеуіммен сол кезде таныстым. Ол өзімнен 7 жас үлкен болатын. Мен оны шын жақсы көргендіктен ата-анама «осы – менің таңдауым, қалайда тұрмысқа шығамын» деп тұрып алдым. 2 айдай ғана араласып жүріп, ол мені алып қашты. Әрине, үлкендер қарсы болды. Үлкен жанжал туды. Бірақ соңы тоймен аяқталды. Басында бәрі жақсы еді. Кейін оның тым қызғаншақ екендігі байқалды. Ұрып-соғатын болды. Осы кезде қатты өкіне бастадым. Өзімнің қатарластарым үлкен қалаға оқуға түсіп жатқанда, мен бесік тербетіп, түн ұйқымды төрт бөліп өткізіп жүрдім. Соның бәрі әсер етті ме, соңында екі жаққа кеттік. Қазір жастықпен үлкен өмірге тым ерте қадам басып, «ажырасқан әйел» атанғаныма өкінемін. Бірақ тағдырдың ісіне шара жоқ, – дейді кейіпкеріміз.
Психология саласының мамандары ерте некені жеке адамның психоэмоционалдық дамуымен байланысты қарайды. Олар некеге тұрған жас мөлшерінен гөрі тұлғаның психологиялық тұрақтылығы, қарым-қатынас құру дағдылары, жауапкершілік деңгейі маңызды екенін айтады.
– Мен ерте некенің салдарын артықшылық пен кемшілік деп екіге бөліп қарастырғым келеді. Эмоционалдық жақындықтың ерте қалыптасуы жас жұбайлардың бір-біріне тез бейімделуіне, бірге өскендіктен арадағы эмоционалдық байланыстың мықты болуына әсер етуі мүмкін. Ортақ мақсаттарды ерте құру жас адамдардың өмірді бірге жоспарлап, болашаққа бағытталған шешімдерді ерте қабылдауына ықпал етеді. Бұл — серіктестік сезімді күшейтеді.
Ал кемшілігі — психологиялық жетілмеудің жиі кездесуі. Жасөспірімдік кезеңнен шықпаған жастардың эмоциялық тұрақсыздығы ерлі-зайыптылар арасындағы даулардың жиі болуына әкеледі. Қаржылық және әлеуметтік қысым да болады. Себебі ерте неке көбіне білім алу кезеңімен қабаттасады. Студенттік кезеңде отбасы құрғандар материалдық қиындық көріп, бұл өз кезегінде қарым-қатынасқа кері әсер етеді.
Адам 20–25 жас аралығында өзін толық танып, жеке мақсаттарын айқындайды. Бұл даму процесі тоқтап қалса, кейін өкініш пен ішкі қақтығыс туындауы мүмкін. Сондай-ақ тәуелділік пен мінездің толық қалыптаспауы да ерте жастағы некенің ұзақ жылдық эмоционалдық немесе әлеуметтік тәуелділікке әкелуі ықтимал, – дейді Арал қаласындағы дербес психолог Ханзада Құдайбергенова.
Қазақстандық имамдар мен дінтанушылар ерте некеге тек жас ерекшелігі тұрғысынан емес, рухани және моральдық дайындық деңгейі тұрғысынан баға береді.
– Неке – адамның жауапкершілікке қадам басуы ғана емес, оны кездейсоқ қатынастардан сақтайтын құндылықтық тетік. Отбасын құру – көптеген діндерде қасиетті іс. Ерте бастан шаңырақ көтеру жастарды сабырлылыққа, сыйластыққа, адалдыққа баулиды. Дәстүрлі көзқарас бойынша жастың бала тәрбиелеуге күш-қуаты мол, денсаулығы орнықты кезеңде болуы қолайлы деп саналады. Дегенмен, көп жағдайда жастар ерте жастан некеге мәжбүр болады. Дайындықтың болмауы – ажырасу қаупін арттырады. Неке ерте немесе кеш болуы шарт емес, бастысы — жауапкершілікке дайындық. Дайындықсыз неке дін талабындағы «отбасын сақтау» қағидасына сәйкес келмейді. Құранда ер адамның отбасын қамтамасыз ету міндеті анық көрсетілген. Бірақ жас жігіттің тұрақты жұмысы жоқ болса, бұл дін тұрғысынан да тәуекел. Діннің ұстанымы бойынша ата-ананың батасы — береке бастауы. Асығыс шешім туыстық қарым-қатынастардың бұзылуына әкелуі мүмкін. Сондықтан жастар некеге отырмас бұрын алдын ала зерттеп, бір-бірін зерделеп барып шешім қабылдағаны дұрыс. Себебі еліміз ажырасу бойынша көш басындағы елдер қатарында тұр. Бұл — ұлт үшін қасірет, – дейді «Арал аудандық орталық» мешітінің наиб имамы Бекжан Қуанатұлы.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, ерте неке көбіне аймақтық дәстүрлерге, экономикалық жағдайларға, білім беру деңгейіне және әлеуметтік қысымға байланысты қалыптасады. Соңғы зерттеулер ерте некенің қалаға қарағанда ауылдық жерлерде жиі байқалатынын көрсетеді. Сонымен қатар, ажырасу статистикасында ерте некеге тұрғандардың көрсеткіші жоғары.
Талай жылдан бері аудандағы әйелдер ісімен айналысып жүрген «Арал әйелдері» қоғамдық бірлестігінің төрайымы Бақытжамал Жүгінісова жастардың отбасын ерте құрып, ересек өмірге тым тез бейімделуі моральдық тұрғыдан шаршатып жіберуі мүмкін екенін айтады.
– Қазақ «13-те отау иесі» дейді. Бірақ бұл — бағзы заманда айтылған тәмсіл сөз. Ол кезде жаугершілік заман болды. Ұлтты жойып алмау үшін қалайда ұрпақ көбейту керек еді. Ал қазір заман да, адам да өзгерді. Жастардың білім алуына, өзіндік дамуына мүмкіндіктер көп. Ерте неке қазіргі жағдайда жауапкершілікті сезінуден емес, қызық қуудан туындап отырғандай. Бұл жерде күш тағы да ата-анаға түседі.
Жастық желігі басылмай тұрып отбасы құру көп жағдайда ажырасуға алып келуде. Ажырасудың артуы – ұлттық трагедия. Менің ойымша, қыз баланың білім алып, өзінің сүйікті ісімен айналысып, қоғамнан орнын тапқаны маңызды. Өйткені болашақ ұрпақты тәрбиелейтін – ана.
Қыздарымыз тұрмыстық өмірге алдымен өздерін жан-жақты дайындап барып қадам басқаны дұрыс. Көбіне ерте отбасын құрып, балалы-шағалы болған әйелдер өздерін оқу оқып, жұмыс істеп, шетел аралап жүрген құрбыларымен салыстырып, психологиялық тұрғыдан әлсіз сезінуі мүмкін. Осылайша ол өзін күйбең тірлікке жегілген елеусіз адамдай сезініп, өмірге өкпе артуы мүмкін, – дейді ол.
Түйін. Ерте неке – жеке шешім, бірақ жауапкершілігі ауыр. Жалпы сараптама көрсеткендей, психологтар адамның тұлғалық және эмоциялық жетілуіне басымдық береді. Дін өкілдері рухани және моральдық дайындығы бар жастардың некесін қолдайды, бірақ асығыстыққа қарсы. Әлеуметтанушылар ерте некенің әлеуметтік себептерін талдайды. Ең басты қорытынды — неке жасы емес, неке жауапкершілігі маңызды.
Егер жастар психологиялық тұрақтылыққа, экономикалық дербестікке, отбасылық міндеттерге, рухани және мінездік жетілуге толық дайын болмаса, ерте неке пайдадан гөрі зиян әкелуі мүмкін. Ал бәрі үйлессе — ерте неке бақытты отбасының бастауы бола алады.
Н. Бақыран