Шырақшы
Қазақ әулие-әнбиелердің, батыр тұлғалардың бейітін ешқашан қараусыз қалдырмапты. Киелі жер деп қастерлеп, басына шырақшы сайлаған. Тіпті, бұл ертеде мемлекеттік деңгейдегі мәселе де болыпты. Осындай деректерді оқып отырып, шырақшылар жайлы шым-шытырық ой келді басыма. Қазақ неге сонша келмеске кеткен адамның басына қарауыл қойып, шырақшы байлаған? Бұл дәстүрдің басы қайда жатыр? Осындай ойлар еріксіз оралады санаңа. Сұрақ – сансыз, ал пікір – пішен. Ақыры әулиелі жерге аяқ басып, шырақшымен сөйлесіп көруге бел байладық. Сөйттік те Ақиректегі Арыстан бап бабаның басына жөнелдік. Сөз басыАқырғы дін, ақиқат дін – исламның діңгегі қатайып, гүлі көктеген керемет кез болса керек. Адамзатқа ізгілікті насихаттаушы Мұхаммед пайғамбар өзінің сүйікті сахабаларымен кеңес құрады. Дін таратуда талай жорықты өткізген серіктестерімен пікірлесіп отырып, алдындағы тостақтан құрма жемекші болыпты. Сонда бір құрма қолына ілікпей, қайта-қайта түсіп кете берген екен. Пайғамбарымыз бұл құбылыстың тегін еместігін біліп, қолға түспеген жалғыз жеміс өзінен кейін бес ғасырдан соң дүниеге келетін баланың несібесі екенін айтады. «Бұл құрманы иесіне жеткізу керек. Осы шаруаға кім тәуекел етеді?» деген сыңайда сахабаларына сұрау салыпты. Бірде-бірі бұған дауаламай, тек Салман әл-Фарси деген сүйікті сахабасы аманатты орындауға бел буған екен. Салманның екінші есімі Арыстан бап болған деседі. Сөйтіп, бес ғасыр арып-ашып өмір сүріп, уақыты келгенде ұртына сақтаған құрманы жеті жасар Қожа Ахмет Яссауиге жеткізген екен. Бала Ахмет кейін Арыстан бапты ұстаз тұтып, Орта Азияға дінді насихаттаған, сопылықтың негізін қалаған Құдайдың сүйген құлына айналыпты.
Осылай өрбитін бұл әпсананың түрлі нұсқасы бар тарихта. Қиссаға құмар көпшіліктің көкейінде бұл аңыз сайрап жатыр. Қожа Ахмет Яссауи жайлы тарихи деректерде мол мұра бар. Алайда ұстазы Арыстан бап турасында мәліметтер сараң сөйлейді. Көбіне ел арасында тараған аңыздарға арқау болып жүр. Мәселен, оның жеті жайы жайлы айтылатын әңгіме былай өрбиді. Арыстан бап өмірден өткенде әлемнің түкпір-түкпірінен адам келіп, оның мәйітін өз еліне алып кетпекші болып, талас жүреді. Ақыры бір мәміле болмаған соң, Құдайдың құдіретімен мәйіт жеті мүрдеге айналыпты. Содан ел ішіндегі ақсақал оны жеті түйеге артып, басын бос қойып, қай жерге шөксе, сол жерге жерлеңдер деп пәтуа шығарады. Міне, сол жеті жайдың екеуі қазіргі Қазақстан жерінде екен. Бірі барлығы білетін Түркістан облысында болса, екіншісі – Аралдың Ақирегінде. Аңызда айтылған сол түйе шөккен тұсқа біз де жақындап қалдық. Арыстан баптың мәңгілік мекені бір кездері теңіздің толқыны ұрған төбеге салыныпты.
Төбенің борпылдақ құмын біз мінген көлік бұйым көрмей, шырақшы отыратын үйдің жанына келіп тоқтады. Арқадан соққан аңызақ жел аңқамызды кептіріп барады. Алдымызда айналдыра салынған еңсегей баспана. Төргі үйдің көлеңкесінде бір шынтақтап бізді күтіп Жайық ағамыз жатыр. Әлгінде келгіміз келетін ниетімізді айтып хабарласқанбыз. Сұқбатымыз сәлем-сауқатпен басталды. «Арнайы сұрақ дайындаған жоқпыз» дедік ағамызға. «Тек сөздің тиегін ағытып, білетініңізді айта берсеңіз болды»...
Аманат артқан түнБұл жерді елдің әулиелі деп түнеп, қадір тұтып қастерлеуі тегін емес, шырағым. Көп сөзді қайтейін, сұрасаң, шырақшы болып келуімнің себебін айтайын. Өз қалауыммен, осы міндетті атқарамын деген жоқпын мен де... Шешем жарықтық он бір құрсақ көтерген екен. Балалары бірге, екіге келіп, көзге көрініп қайтыс бола беріпті. Шарасыз күй кешкен соң, кие дарыған жер деп осы бабаның басына келіп түнейді ғой. Содан түсінде баба келіп «балам-ай, шөлдеген екенсің» деп сусын беріп, жетектеп бір үйге кіргізіпті. Кірсе, босағасында бір ірі қара құс отыр екен. Баба әлгі қыранның басынан сипап тұрып, «құрсақ көтересің, баланың атын Жайық қой» деп аян беріпті. Көп кешікпей мен өмірге келіппін. Міне, артылған аманаттың жолы осылай басталды.Одан кейінгі өмір жалғасып жатыр. Оқыдық, үйлендік, шаңырақ көтердік. Кеңес заманы ғой, дін, дәстүр дегеннің ауылынан алыстаумыз. Әйтеуір, ауыл ақсақалдарынан, үлкендерден естіген есті әңгімелер білетініміз. Содан бір күні әйелім төртінші баладан кейін қатты ауырды. Тамаққа тәбеті тартпай, дел-сал болып қалды. Тірі өлік күй кешті. Емдетуге апармаған жеріміз жоқ. Бәрі де құдай жоқ, пайғамбар жоқ жазып аламыз деп ем-домын жүргізеді. Бірақ жағдай баяғыдай. Енді не істейміз? Емші тауысып, аяқ тоздырып отырғанымызда, Жамбыл жақта бір неміс кемпір бар деген сөз құлағымызға тиді. Ақырғы рет көрейік деп жолға шықтық. Баруын барғанымызбен, ол қолынан келмейтінін кесіп айтты. Бірақ бір шешімі барын жеткізді: «Бұның емі – әулиенің басына апарып түнету». Емшінің айтқанын ауылға жеткен соң шешеме айтып едім, бірден санын соғып отыра қалды. «Мені не қара басты, бәрін ұмытып» деді сол отырған күйі. Шешемнің нұсқауымен осы бабаның басына келетін болдым. Ол кезде шырақшысы Ақбай ауылында тұратын еді. Алдымен сол кісінің рұқсатын алуымыз керек. Әлі есімде, кішкентай ғана тоқал тамның алдына келіп, есік алдындағы кемпіріне жағдайды түсіндірдім. Ол отағасына ескертуге кеткен, іле-шала шырақшының «келіп тұрған ерлі-зайыпты жастар ғой, кірсін, оларға бата керек» деген бұйрық жетті. Ішке енген соң таңғалдым. Көзі көрмейтін адам біз жайлы қалай біліп отыр? Күңгірт тартқан шаңырақтың бұрышында бір қара шалдың бейнесі көрінді. Құран оқығандағы дауысы әлі күнге құлағымнан кетпейді. «Рұқсат – Алладан» деді де шығарып салды. Кетіп бара жатып « жаман болмайсыңдар, бара көресіңдер» деген сөзіне көңіл бірленіп, анамызды ертіп апарып баба басына түнеп, үйге оралдық. Міне, бір тіршіліктің басы – әйелімнің беті бері қарай бастады. Содан жеті түнедік. Ақырғы күні қой сойып, садақа еттік. Жиналып жүрейін деп тұрғанымызда қасымызда жүрген шырақшының кемпірі әйеліме қарап, дауысын көтере «әй қыз, сен түнде бірдеңе көрдің ғой, не көрдің?» деді. Аңтарылып біз тұрмыз. «Қорғанышың өзім болам, басыма тілеухана сал деп аян берді түсімде» деді әйелім. Әулие деген түсінік бойымызға дарымаған біз айдалаға үй салу қалып еді енді деп жақтырмай қараймыз. Бұны естіген шешем ішіп-жемесең де, бабаның бұйрығын орындайсың деп кесті. Біз де не хал бар, бас шұлғып қалдық.Мен теміржолда жұмыс істедім. Жан-жаққа пойыз тіркеп жолға шығамыз. Бір күні жұмыстан келсем, әйелім үй салуға қажетті жабдықтың бәрін артып дайын отыр. Не болды? «Аманатты орындауға аттанамыз, дайындал» дейді. Сол күні тоғызыншы мамыр екені есімде. Жатталып қалатыны әйелімнің туған күні болатын. «Тойлататын уақыт жоқ» деді де, сүйрегендей етіп алып кетті. Сонымен 1990 жылы көрші-қолаң, ағайын-туыстың көмегімен келіп, шағын ғана мына тамды тұрғыздық. Халықтың батасын алайын деп бір сиыр, қой әкеп сойып, жан-жақтан адам жиып, Құран хатым жасаттық. Не керек, алыстан жиылған ақсақалдар алқа қотан отырыс өткізіп, енді осы жерге шырақшы керек деп мәселе көтерді. Барлығының таңдауы маған түсті. Мен басымды алып қашып жатырмын. Сондағы уәжім – мұндайдың адамы емеспін, басқа жұмысым бар. Не керек, ақырын басталған жиынның арты айқай-керіске ұласты. Ақыры мені көндіре алмады. Одан шырақшы болып бір адамды сайлады. Арада екі жыл өткесін әйелім баба өздерің келіңдер деп түсімде аян берді деді. Оған да илікпедім. Осылай қасарысып жеті жыл жүріппін. Бір күні жанымда жатқан әйелім түнде шошып оянды. Өзімде де ес қалған жоқ. Сұрасам, «Баба аманатты айтып, ақырып жіберді» деді. Сол түні ой үстінде болдым. Ертесіне Ақбай, Қамбаштың ақсақалдары үйге сау ете қалды. Түндегі жағдай анау, ал күндіз мынау, жаман хабар жетті ме деп шошып кеттім. Жүрістерінің артын бағып, айнала тыныш екеніне көз жеткен соң, көңіл жайланды. Барлығы бірігіп келуінің себебі – тағы да маған қасиетті мекенге шырақшы болуды міндеттемекші. Ортаға алып, бұның аманат екенін жеткізді. Олардың айтатын да жөні бар. Өйткені түнеухананың шырқы кеткен, жаяу-жалпылап барған адамға қызмет қылуға шырақшының да қауқары жетпей тұр. Толғауы көп тіршіліктің түбіне кім жетіпті. Бұның бәрі тегін болып жатқан жоқ деген оймен 1997 жылы баба басына келіп тұрақтадым. Діни іліміміз, Құраннан біліміміз жоқ. Артылған жүктің салмағы жеңіл емес. Келген адамға насихат айтып, зиярат етушіге жөн-жоралғысын көрсетуің керек. Сөйтіп, Қызылорда қаласына барып, Айтбай мешітінде сабақ алып, осында қызмет қылып жүрген жайымыз бар. Біздің біреуге қызықты, біреуге қызықсыз хикаямыз осы.Әулие шерепеті
Шырақшының шырайлы әңгімесі ескі әңгімелерді есіме түсірді. Аңыздар мен ертегілерде түс арқылы тура жолды табатын сәттер болушы еді ғой. Шындығында, олардың бәрі өмір тәжірибесі ме деген ойға қалдық. Әулиелі жердің қасиетін айтсаң, тауысып түгесе алмайсың. Жайық аға шырақшы болғалы талай адам дертіне дауа тауып, рухани тазарып, ісі ілгері басқанына куә болған екен. «Бірде орта жастағы қыз бала көңілсіз келді осында» деп бастады шырақшы шырайлы әңгіменің шетін шығарып.
– Әлгі қыз жылағандай болып, жағдайын айтты. Өздері алты ағайынды – 4 қыз, 2 ұл екен. Осы Аралда тұрыпты әуелгіде. Кейін отбасымен Ақтөбе қаласына көшіп барғаннан бастап бір кесірге тап болыпты. Алдымен әке-шешесі қайтыс болады. Артынша өздері аты жоқ ауруға жолыққан. Еңсемізді басып, ештеңеге зауқымыз болмай, түнеріп жүрдік дейді. Нақты не дерт екенін білмейді өздері. Дәрігерге тексерілсе, барлығы дұрыс. Содан бала күнінде анасымен бабаның басына келгені есіне түсіп, жәрдем сұрап келіпті. Әулиелі жерге аяқ басқалы реңі кіріп, бетіне қан жүгіре бастады. Сөйтіп, екі-үш күн түнеді. Кейін жиілетіп, отбасымен арнайы келіп тұратын болды, – дейді.
Қызығы бұл емес. Бір күні әлгі қыз шырақшыға келіп «біздің ата-анамыз жоқ, сіздерге бала болайық» деп ұсыныс айтыпты. Содан бері, кіндіктен тарамаса да, мейірім, рухани байланыс оларды жақындастыра түскен. Хат-хабар алысып, жылына бір келіп тұрады бүгінде балалары. «Былтыр бір сый жасады» дейді Жайық аға. Бұрын арнайы қозғалтқышпен жарық қосылған түнеуханаға күннен қуат алатын қондырғы әкеп беріпті.
Мұндай жағдайды тізбектей берсек болады. Ақырғы ақиқат дінімізде әулие-әнбиелердің Құдай алдындағы дәрежесі жоғары болатыны айтылған. Бәлкім, қазақтың бабаға түнеп, жәрдем тілеуі асыл дініміздегі қағидаттармен қалыптасса керек.
Ой сорабы
Сырдың бойында Шірік-Рабат деген шаһардың болғаны белгілі. Кейін археологтар қайта қорытынды жасап, бұл қала емес, ескі қорымдардың орны деген тұжырымға келді. Енді қараңыз. Әлгі қорымдардың сырты бірнеше айнала қорғандармен қоршалған екен. Тіпті, арнайы қаруланған әскерлер тұратын орындары бар болып шығады. Сонда бұндай бекініс не үшін қажет болды? Археологтардың түсіндіруінше, ежелгі сақтар бабаларының бейітін жаудың талқандауын өздеріне намыс санаған. Тіпті, бұл қорлаудың ең биік шыңы болып есептелгенге ұқсайды. Енді сол сақтардың бүгінгі ұрпағы біз емеспіз бе? Байқасаңыз, бабалардың мәңгілік мекенін қастерлеу ұғымының жібі үзілмей бүгінге дейін жетіпті. Бүгінгі бет сипамай бейіт жанынан өтпейтін қазақтың қадеті, ата-баба әруағына деген құрмет сан жылдар өтсе де санада жаңғырып тұр. Ал шырақшылар сол өткен мен бүгіннің арасындағы рухани байланыстың дәнекершісіндей көрінеді.
М. ҚҰРМАНӘЛІ
.jpg)
