Елмұра ЖАҢАБЕРГЕН: Жыраулық өнер санамыздан сылынып қала жаздады
Еліміздің дәстүрлі жыр өнері ғасырлар бойы халықтың рухани дүниесі, мәдени мұрасы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді. Оның бастауы тереңде жатыр. Көшпелі қазақтың өмір тіршілігін, ерлік жырларын, халықтық философиясын дәріптеген жыраулардың еңбегі айрықша. Олар тек қана жырлап қоймай, жырдың сөзі арқылы елді ойлантып, жігерлендіріп, қиын-қыстау кезеңде ұлттық сана-сезімнің, рухтың көтерілуіне себеп болды. Еліміздің рухани байлығын сақтап қалуға атсалысты.Төл өнер бүгінгі күнде де өзекті, жаңғырып, заманауи үрдістермен бірігіп, дамып келеді. Осындай өнердің мұрагері әрі оны жаңа деңгейге көтеріп жүрген тұлғалардың бірі – Елмұра Жаңаберген. Жыраудың сазды да терең, мазмұнды жырлары мен орындаушылық шеберлігі – қазақ жыраулар өнерінің бай мұрасына жасалған жаңаша қадам.
Жақында кіндік қаны тамған өлкесіне сапарлап келген Елмұра Манасқызымен қазақтың дәстүрлі жыр өнерінің маңызы, тұлғалық жетістіктері мен өнерге қосқан үлесі жайында әңгімелесіп, шығармашылық жолын тереңірек танып білуге мүмкіндік алған едік.
–Бір сұхбатыңызда «Өнер – мен үшін жұтатын ауа секілді» деп атап өттіңіз. Осы ойыңызды кеңірек тарқатып берсеңіз.
Мен өнермен бірге туған адаммын. Бар табиғатым, болмысым өнер деп сөйлейді. Менің үйім де, жұмысым да, балаларым мен ортам да өнерге жақын. Өнердің ауа болары да сондықтан.
Күніге жыр жырламасам бір жетіспеушілік болып тұрғандай болады. 5-6 сағаттап дайындалатын жанмын. Мүлдем уақытым жоқ дегенде, кемі бір сағат қолыма домбырамды ұстаймын. Онсыз өзімді елестете алмаймын. Ол бала кезімнен қалыптасқан үрдіс. Өзім «Сегізімде Қармолдадан жыраулық жолға бата алдым, Қыз бала үшін өнердің жолы ауыр тым. Сонда да болса қаймықпай көтердім жүгін атамның, Эльмира болып туғанмын, мұрасын жинап халқымның, Елмұра жырау атандым» деп жыр бастауларымда айтамын. Жыраулық маған кішкентайымнан келген қасиет. Оны біреулер ауру дейді, енді бірі талант дейді. Мен кие деп айтар едім. Себебі қазақтың қай өнері болса да киеден тұрады. Әсіресе жыраулық өнерді бәрінен биік қойған. Оны құбылыс ретінде қабылдаған. Өйткені жыршы тек орындаушы ғана емес, сонымен қатар өз жанынан мақам да жазады, ән де шығарады, күй де төгеді. Жыраудың сезімталдығы жоғары. Кейбірінде сәуегейлік, емші қасиеті бар.
Бүгінде бұл қасиет жоғалып барады. Той-тобырда, жиындарда жырау тек есік алдында қалып, көңіл көтеруші ретінде қалыптасып келеді. Ал кезінде Шалкиіз, Доспамбет, Бұқар жыраулар елдің қамын ойлап, қара мен хан арасындағы алтын көпірге айналған. Ежелде жағдайы жеткен жандар молдадан сауатын ашып, білім алатын еді. Одан бөлек жыршы-жыраулардың арасында жүріп, киесін жұқтыратын, қабілетін арттыратын. Қазір төрт қабырғаға танылып оқу оқиды, бата емес, диплом алады. Сол өнердің қасиетін өзіміз кетіріп аламыз ба деп қорқамын. Жыраулық өнер арқылы дарыған тәлім-тәрбие, идеология кетіп барады. Өнері, қасиеті сыртқа шықпай, ішінде қалған жырауға да зиянын тигізеді.
Сондықтан қазіргі психолог, нумерология сынды шетелдің психологиясынан, қазақы болмысымызды сақтаған ән-күйіміз, жырымыз әлдеқайда жақсы. Қарапайым «Беташар» дәстүрінде қаншама үлгі бар. Онда жаңа әулетпен таныстырып, сол отбасына сіңісіп кетуіне көмек. Оны өзгемен шатастырып, бұзуға болмайды. Себебі келін болашақ шаңырақтың патшайымы. Міне, осының бәрін жыраулар айтып, тәрбиелеген. Менің мақсатым да – осы, елдің рухани дүниесін қайтару, әдет-ғұрыпын жастарға түсіндіру, ал менің онсыз ауа жұта алмайтыным белгілі.
Сізді халық өзіңіз айтқандай, «Эльмира емес, Елмұра қыз» деп сипаттайды. Бұл атаудың сіздің өнеріңізге әсері қандай болды?
Мені бірі Елмұра дейді, бірі Елкен дейді. «Елмұра деген жансыз зат қой, ал сен кенсің, таусылмайсың ғой» дейді Айгүл Кемелбаева деген жазушы құрбым. Ал енді Елена Әбдіхалықова Елмұра дейді. Өз анам Қыран-Самұрық деп атайтын. Одан өзге де аттарым көп, бірақ Елмұра ел аузына ең танылған есімім. Осы есімді алғаныма қазір 28 жыл болыпты. Бүгінде өзім де атың кім деген сұраққа Елмұра деп жауап беретін күйге жеттім. Қалай болса да өз еріктерінде, маған бәрі де ыңғайлы.
Ал Елмұра атануымның себебі алғашқы бөпем шетінеген соң, Салтанатымды Арал өңірінде дүниеге әкелдім. Кейін 5 жылдай өнерді тастап, ешжерде жұмыс істемедім. Кәрібөгет деген мекенде, жапандалада тұрдық. Қазір ол жерде анамыздың атына қойған белгі бар. Сонда ел жоқ, су, жарық жоқ Салтанат қызымның 3 жасына дейін болдық. Сол уақытта мен тек жыр-дастан жаттай беріппін.
Жасым 25-те еді. Соған дейін бірде-бір жарысқа қатыспаппын. Маған «кәсіби мамансың» деп айтатын. Өзім де қатты ұмтылмай жүре бердім. Бір күні Шынболат Ділдебаев деген шындықты айтып шырылдап жүрген ақын ағамыз елге концерт қоюға келіпті. Мені іздеп, кейін Жезқазғанға фестивальге шақырды.
Осылайша, ағамыздың қамшылауымен өнерге қайта оралдым. «Шабытымның шырағын жаққан Шынболат» деп айтамын өзім Шәкең туралы.
Кейін Қармақшы ауданында Шамшат Төлепова апамыздың 60 жылдық мерейтойы тойланды. Жарыс ұйымдастырылды, онда ылғи мықтылар жиналыпты. Мен де қалмай, бағымды сынайыншы деп көрдім. Қатыстым. Конкурс 3 күнге созылды. Менімен тайталасып тұрған, бас жүлдеге таласқан Айнұр Ешбаева деген қыз болды. Екеуміздің де айтарымыз таусылмады. Десе де мақам салу, әдемі сөйлеу, сахнада халықпен жұмыс істеу, дауыс диапазоны жағынан мен Айнұрдан алда болдым. Сөйтіп барша жырау мойындап, бас жүлдені жеңіп алдым.
Бәрібір екеуміз кім мықтыны өзімізше білгіміз келді. Сайыстан кейін Шамшат апайдың үйінде тағы да тартыстық. Сонда да мен бәрінен озып шыққан соң маған Замаддин, Махамеджан Тұрсанов ақындар «Әупілдек» деп ат берген. Әупілдек – қамыстың арасында өсетін кішкентай құс. Өзінің дене тұрқы кішкентай болғанмен, даусы зор. Содан қайтып келе жатқан жолда Елена Әбдіхалықова «бұл Эльмира емес, ел мұрасын арқалап жүрген қыз, бұл Елмұра» деп осы атты берген.
Алғашқыда елдің бәрі айтқанға ыңғайсызданатын едім. Аяғында «суретіне қарай-қарай ғашық болдым» дегендей, өз атымды тыңдай-тыңдай ақырында «мен Елмұрамын ғой» деп айтатындай болдым. Қазір қай жерге барсам да, ата-анама дейін осы атпен атайтын болды.
Бұл есім маған ешқандай ауырлық тудырмады. Керісінше лайық болуға тырысып, өзіме-өзім сынмен қараймын. Талантты жанды көргенде олардан өзімді төмен ұстайтын жанмын. Жасы кіші болса да, қолынан келген қасиетін ұялмай, үйреніп алуға күш саламын. Мен ниетім үшін қысылмаймын. Жаңашылдық әрқашан жақсы деп білемін. Мұның бәрі менің бойыма берілген қасиет, мен тек жалғастырушымын. Атыма кір келтірмедім деп ойлаймын. Халықтың алғысын алғаным үшін, шәкірт тәрбиелеп, бағыт-бағдар беріп, балаларымды осы дәстүрге баулығаным үшін қуанамын.
«Сырдың ерке аруы» атты терме-толғаулар жинағыңыз бар. Осы жинақтың ерекшелігі мен оны шығарудағы мақсатыңыз туралы айтып берсеңіз.
Бұл жинақ бұрынырақта жарық көрген туындыларымның бірі. Ерекше деп бөліп-жаратын тұсы жоқ. Бірақ атауы жүрегіме жылы, көңіліме жақын. Өнерден қол үзіп, өмірдің басқа ағымына беріліп кеткен кезімде рухани ұстазым Әбдісаттар Оспанов маған арнап «Қайдасың сен, сырдың ерке аруы» деп өлең жазған екен. Осы сөз маған қатты әсер етті. Тек өзімді емес, өнердегі орнымды да нұсқап тұрғандай сезілді. Сондықтан әлі де бар екенімді білдіру үшін осы атты таңдадым.
Сіз көптеген фестивальдер мен байқауларға қатысып, ұлттық өнерімізді танытып жүрсіз. Осы тәжірибеңізбен бөлісіп, көрермендердің қазақтың дәстүрлі өнеріне деген көзқарасы туралы айтып берсеңіз.
Халық ессіз емес. «Халық – Құдайдың бір аты» дейді ғой. Бұқар жырау айтқандай, «Атадан алтау туғанмен, Оның ішінде біреуі арыстан болмас па. Арыстанының барында Жорғасы болса мінісіп, Торқасы болса киісіп, Толғамалы қамшы алып, Толғай да толғай дәурен сүрмес пе. Сөйтіп жүрген кезінде, Арыстаннан айрылса, Қанаты түптен қайрылса, Ел ішіне жау келсе, Өтініп оны ала алмай, Алдына келген жақсының Қадірін оның біле алмай, Қадір-құрмет қыла алмай, Артында қалған жамандар Бас-басына тозбас па». Міне, осындай халықты өз ізіне ертетін арыстандар болады. Бұл өнерді кез келген адам түсіне бермейді, киесі де осында. Ал халыққа бағыт беретін осы елдің арасынан туған біртуар азаматтар. Барша жан көсем болуы мүмкін емес. Әркім әр саланың маманы. Қазір жастардың бойында қайнаған қаны, көкірегінде шықпай жатқан небір ойы бар, бірақ оларды қолдайтын алдыңғы буын ағалар, асыл аналар, естияр ағалар болу керек. Күнде заманауи өлең тыңдаған жастар соны дұрыс деп ойлап, мәдени мәңгүрттене береді. Ал жырау-жыршылар көп жарнама жасамайды. Десе де олардың берері көп.
«Қазір жастар жыр тыңдамайды» деген диагноз қойып қойған. Бірақ оларға тыңдатсаң ой түйеді, тыңдайды. Себебі қазақ 7 атасынан қаны таза құрсақтан туған халық. Сол атадан жаратылған ұл мен қыз қазақылықтан безбейді, қоғам бездіреді. Жыраулық өнер – жабырқаған көңілді көтеретін, қазасын астарлы сөз, күңіренген күймен естіртетін, тойын жырау-жыршысыз өткізбейтін, қазақ деген сөзге шешен, ділмар елдің жоғалмайтын, жасарып, жайнап, қайта өмірге келетін ұлы өнері. Жыршылық кезең көп қиын кезеңнен өтті. Репрессия, қудалауғаға ұшырады. Сондағы мақсат біздің дінімізді, ділімізді жою болды. Қоғам өзгеруіне қарай кейде өнер тұншықты, санамыздан сылынып қала жаздады, тіпті жоғалтып жіберуге дейін барғанда қасқайып тұрған өнер ғой. Сол қазыналы халықтың ішінен шыққан талантты, дарынды жастардың арқасында әлі өмір сүріп келе жатыр. Біреулер «болашақта жыршылық өнердің көрермені қалмайды» деп жатады. Мен келіспеймін. 2 адам ғана өмір сүрсе, соның бірінің бойында қазақы салт-дәстүр, мәдениет болады. Тек сананы оятып, көкірекке рухани нұр құю қажет.
Біз секілді жырауларды жоғары көтеру керек. Халыққа қызмет етуге жұмсап, үлкендер ғана емес, жастар да тыңдайтындай, қолдайтындай дәрежеге жеткізуге күш салған дұрыс.
Сіздің репертуарыңызда көптеген терме-толғаулар бар. Осы шығармаларды таңдауда қандай критерийлерге сүйенесіз? Қай шығармалар сіздің жүрегіңізге жақын?
Менің шығармаларым көбіне елдік тұрғыда, тілімізге, дінімізге тартып туған туындылар. Оның ішінде, Фариза апамыздың сөзіне жазылған «Тілек», Қ.Ерімбеттің «Жадыңа Ислам халқын неге алмайсың?», Шөмішбай Сариевтің «Ұлы менің қазағым», Әбдісаттар Оспанов «Қазағым», Серік Тұрғанбектің «Өмір өткелдері» өлеңдеріне ән жазғанмын. Ән шығаруға арнайылап отырып, уақыт бөлмеймін. Кейде шабыт келіп, туындыны уақытында шығарып тастайтын кез болады. Енді бірде басы бар, аяғы жоқ туындылар болады. Кейбірін жылдап жүріп шығаруың мүмкін. Арасында бір дүние әсер етіп толығып жатады. Бәрі сезімге байланысты. Негізінен бірінші әуенін жазамын, кейін сөзін кітаптардан іздеймін.
Шығармашылығыңызда Нұртуған жыраудың шығармалары ерекше орын алады. Өзіңізді «Нұртуғандардың сарқытымын» деп атайсыз. Осы мұраның сіздің өнеріңіздегі маңызы қандай?
Бірде, мен сапарлап Астанаға кеткенде анамның түсінде «ей, балам, Эльмиражан қайда?» деген дауысты естиді. Бұл кім екен деп анам бұрылып қараса, шоқша сақалды, кішкентай ғана, қиылған мұртты, басында қалпағы бар кісі екен. «Кім боласың, неге іздедің?» деп сұраса, «Менің атым Нұртуған, Эльмираның әнімен жырым бір туған» деп өлең арнап кетіпті. Содан анам «Сен Нұртуғанның қызысың» деп айтатын болды.
Кейін өзім де түс көрдім. Нұртуған атам «маған 3 күн келіп, зиярат ет» деп аян етті. Ол кезде ауылдамыз, ел жоқ, көлік жоқ. Ертеңіне мотоциклмен түйешінің баласы келіп, анамның өтінішімен Мырзастағы Нұртуған зиратына апарып, дұға етіп келдім. Екінші күні де мотоциклмен анамды, қызымды ертіп бардым. Үшінші күні жолдасым еріп барды. Содан қайтар жолда біреу түйесін, біреу жылқысын, енді бірі жеміс-жидегін беріп шығарып салған.
Әп деп домбыраны алғаннан Сары Бадақұлының «Абақтыда жатқан бір зар» өлеңі бар, соны айтқам. Кейін Нұртуғанның «Бір кеңес» толғауын орындадым. Артынша «Қәнекей, сөйле, қызыл тіл» толғауы менің бағымды ашты деуге болады. Әлі күнге дейін өзім шығарғандай болып айтамын. Тіпті, «Елмұра тұрғанда өзгелерің айтпаңдаршы» деген кісілерді де көзім көрген. Сондықтан Нұртуған атамның жыры мен өз әнімді бір туған деймін. Ақынның қай жыры болса да, домбырамды қағып жіберіп бір айтқаннан мақамға түсемін. Нұртуғанның өзі өлең-жырында айтады ғой жырауларға «Тыңдаушым, нақышпенен ән салайын, Басымды ән салдым деп шайқамайын. Кетсе ауыз қатты ашылып ұят болар, Кейде мен өзімді-өзім байқамаймын. Желпілдеп екі танау, көз аларса, Онда мен әншімін деп айта алмаймын. Өзгертпей пішінімді олай-бұлай, Демімді жеткен жерден қайтарайын. Ән деген сөз секілді буын-буын, Келтірсең сәніменен өз өрнегін. Түрленіп, неше түрлі құбылады, Әр әннің тапсаң лайық сөз дерегін» деп. Бұл кісі өзінің сөзін әуенге сәйкес, мақамдап жазған. Топқа түсіп жырламаса да шәкірт тәрбиелеген соң сөзі мен әні оңай жатталатын, жырланатын болған.
«Арал мен менің тағдырым бір секілді» деп ерекше толғаныспен айттыңыз. Бұл сөз тек жалпы ұқсастық емес, терең мағынаға ие сөз екені анық. Өнеріңіз бен өміріңіздегі толқындар, қайраңда қалған сәттер, қайта жандану кезеңдері – осының бәрі Арал тағдырымен қалай астасады?
Өзім кейде өнерде жарқырап, теңіз толғандай шабыттанамын. Кей кезде түрлі жағдай болып, үнсіз қаламын. Мұның бәрін жыр шумағына қосқаным бар. «Толқынмен нұр сепкен еді қайран теңіз,
Бойдағы таудай болған талабыма.
Тағдырым сабақтас еді Аралменен,
Бірер сөз мен арнамай қаламын ба.
Арал деп перзенттері жар салған жер,
Нұртуған ақын бабам ән жазған жер.
Толқыны жағасына соққан кезде
Талайлар таңдай қағып тамсанған жер.
Ал енді шығарайын байлаудан ән,
Бойыма сыймай тасып, қайнайды қан.
Амал не, асау теңіз тартылған соң
Сыры көп табиғатқа қайран қалам». Сабақтас дейтінім, өзім де қанша қиындықты көріп, өмірге бірнеше рет келгендей күй кешкен жанмын. Сол тұсым теңіздің тарихта 3 рет толып, 3 рет тартылды деген аңызына ұқсайды. Теңіздей бос қалып, қайта толған кезім бар. Біттім деген сәтте қайта түлеймін. Менің меңзегенім осы еді.
Сіз үшін сахнаға шығу мен көрермен алдында өнер көрсету нені білдіреді? Әрбір концерттен кейін қандай сезімде боласыз?
Менің алдыма 10 адам келсе де оларға қызмет қылудан қашпаймын. Олардың ықылас-ниетінен қорқамын. Сол 2-3 сағаттық концертімді беремін. Өйткені олар мен үшін келіп тұр. Маған олардың сыйластығы, ақ көңілі қымбат. Мен 5 сыныптан сахнаға шықтым. Қазір 40 жылдан асып кетіпті.
Әкем дүниеден озып, ауылға келгенде, әкімшіліктен жастар хабарласып «Пандемия кезінде «Ауданның құрметті азаматы» марапатын алып едіңіз, өзіңізге табыстайын деп едік» деп хабарласты. Осылай ұжымның алдында марапат алдым. Сонда ғана іштегі күрсінісім басылды. Елімнен сондай атақ алдым, мен лайық екенмін деген мақтаныш кернеді бойымды.
Осы барлық мерейімнің құрметіне, оның үстіне көп жылдан бері Аралға келмегенмін, балаларым өсті, жасым 55-ке аяңдады, төркіндеп келейін деген оймен барлық ауыл-аймақты аралауды жөн көрдім. Осында келіп марқайып, халықтың алғысын, батасын алып, еркелеп қайтуды әрі салт-дәстүрімізді дәріптеуді мақсат еттім.
Болашақтағы шығармашылық жоспарларыңыз бен армандарыңыз қандай? Қазақтың дәстүрлі өнерін дамыту жолында тағы қандай жобаларды жүзеге асырғыңыз келеді?
Алда жоспарым көп. Биылғы мерейтойымның қарсаңында бірнеше жобаны жүзеге асырғым келеді. Оны уақыт еншісіне қалдырсақ, алдағы уақытта бөлісетін боламын.
Әңгімеңізге рақмет! Биылғы мерейлі жасыңызбен құттықтай отырып, гастрольдік сапарыңыз бен жоспарларыңызға сәттілік тілеймін!
Әңгімелескен Гүлмарал САҚТАПОВА
Сізді халық өзіңіз айтқандай, «Эльмира емес, Елмұра қыз» деп сипаттайды. Бұл атаудың сіздің өнеріңізге әсері қандай болды?
Мені бірі Елмұра дейді, бірі Елкен дейді. «Елмұра деген жансыз зат қой, ал сен кенсің, таусылмайсың ғой» дейді Айгүл Кемелбаева деген жазушы құрбым. Ал енді Елена Әбдіхалықова Елмұра дейді. Өз анам Қыран-Самұрық деп атайтын. Одан өзге де аттарым көп, бірақ Елмұра ел аузына ең танылған есімім. Осы есімді алғаныма қазір 28 жыл болыпты. Бүгінде өзім де атың кім деген сұраққа Елмұра деп жауап беретін күйге жеттім. Қалай болса да өз еріктерінде, маған бәрі де ыңғайлы.
Ал Елмұра атануымның себебі алғашқы бөпем шетінеген соң, Салтанатымды Арал өңірінде дүниеге әкелдім. Кейін 5 жылдай өнерді тастап, ешжерде жұмыс істемедім. Кәрібөгет деген мекенде, жапандалада тұрдық. Қазір ол жерде анамыздың атына қойған белгі бар. Сонда ел жоқ, су, жарық жоқ Салтанат қызымның 3 жасына дейін болдық. Сол уақытта мен тек жыр-дастан жаттай беріппін.
Жасым 25-те еді. Соған дейін бірде-бір жарысқа қатыспаппын. Маған «кәсіби мамансың» деп айтатын. Өзім де қатты ұмтылмай жүре бердім. Бір күні Шынболат Ділдебаев деген шындықты айтып шырылдап жүрген ақын ағамыз елге концерт қоюға келіпті. Мені іздеп, кейін Жезқазғанға фестивальге шақырды.
Осылайша, ағамыздың қамшылауымен өнерге қайта оралдым. «Шабытымның шырағын жаққан Шынболат» деп айтамын өзім Шәкең туралы.
Кейін Қармақшы ауданында Шамшат Төлепова апамыздың 60 жылдық мерейтойы тойланды. Жарыс ұйымдастырылды, онда ылғи мықтылар жиналыпты. Мен де қалмай, бағымды сынайыншы деп көрдім. Қатыстым. Конкурс 3 күнге созылды. Менімен тайталасып тұрған, бас жүлдеге таласқан Айнұр Ешбаева деген қыз болды. Екеуміздің де айтарымыз таусылмады. Десе де мақам салу, әдемі сөйлеу, сахнада халықпен жұмыс істеу, дауыс диапазоны жағынан мен Айнұрдан алда болдым. Сөйтіп барша жырау мойындап, бас жүлдені жеңіп алдым.
Бәрібір екеуміз кім мықтыны өзімізше білгіміз келді. Сайыстан кейін Шамшат апайдың үйінде тағы да тартыстық. Сонда да мен бәрінен озып шыққан соң маған Замаддин, Махамеджан Тұрсанов ақындар «Әупілдек» деп ат берген. Әупілдек – қамыстың арасында өсетін кішкентай құс. Өзінің дене тұрқы кішкентай болғанмен, даусы зор. Содан қайтып келе жатқан жолда Елена Әбдіхалықова «бұл Эльмира емес, ел мұрасын арқалап жүрген қыз, бұл Елмұра» деп осы атты берген.
Алғашқыда елдің бәрі айтқанға ыңғайсызданатын едім. Аяғында «суретіне қарай-қарай ғашық болдым» дегендей, өз атымды тыңдай-тыңдай ақырында «мен Елмұрамын ғой» деп айтатындай болдым. Қазір қай жерге барсам да, ата-анама дейін осы атпен атайтын болды.
Бұл есім маған ешқандай ауырлық тудырмады. Керісінше лайық болуға тырысып, өзіме-өзім сынмен қараймын. Талантты жанды көргенде олардан өзімді төмен ұстайтын жанмын. Жасы кіші болса да, қолынан келген қасиетін ұялмай, үйреніп алуға күш саламын. Мен ниетім үшін қысылмаймын. Жаңашылдық әрқашан жақсы деп білемін. Мұның бәрі менің бойыма берілген қасиет, мен тек жалғастырушымын. Атыма кір келтірмедім деп ойлаймын. Халықтың алғысын алғаным үшін, шәкірт тәрбиелеп, бағыт-бағдар беріп, балаларымды осы дәстүрге баулығаным үшін қуанамын.
«Сырдың ерке аруы» атты терме-толғаулар жинағыңыз бар. Осы жинақтың ерекшелігі мен оны шығарудағы мақсатыңыз туралы айтып берсеңіз.
Бұл жинақ бұрынырақта жарық көрген туындыларымның бірі. Ерекше деп бөліп-жаратын тұсы жоқ. Бірақ атауы жүрегіме жылы, көңіліме жақын. Өнерден қол үзіп, өмірдің басқа ағымына беріліп кеткен кезімде рухани ұстазым Әбдісаттар Оспанов маған арнап «Қайдасың сен, сырдың ерке аруы» деп өлең жазған екен. Осы сөз маған қатты әсер етті. Тек өзімді емес, өнердегі орнымды да нұсқап тұрғандай сезілді. Сондықтан әлі де бар екенімді білдіру үшін осы атты таңдадым.
Сіз көптеген фестивальдер мен байқауларға қатысып, ұлттық өнерімізді танытып жүрсіз. Осы тәжірибеңізбен бөлісіп, көрермендердің қазақтың дәстүрлі өнеріне деген көзқарасы туралы айтып берсеңіз.
Халық ессіз емес. «Халық – Құдайдың бір аты» дейді ғой. Бұқар жырау айтқандай, «Атадан алтау туғанмен, Оның ішінде біреуі арыстан болмас па. Арыстанының барында Жорғасы болса мінісіп, Торқасы болса киісіп, Толғамалы қамшы алып, Толғай да толғай дәурен сүрмес пе. Сөйтіп жүрген кезінде, Арыстаннан айрылса, Қанаты түптен қайрылса, Ел ішіне жау келсе, Өтініп оны ала алмай, Алдына келген жақсының Қадірін оның біле алмай, Қадір-құрмет қыла алмай, Артында қалған жамандар Бас-басына тозбас па». Міне, осындай халықты өз ізіне ертетін арыстандар болады. Бұл өнерді кез келген адам түсіне бермейді, киесі де осында. Ал халыққа бағыт беретін осы елдің арасынан туған біртуар азаматтар. Барша жан көсем болуы мүмкін емес. Әркім әр саланың маманы. Қазір жастардың бойында қайнаған қаны, көкірегінде шықпай жатқан небір ойы бар, бірақ оларды қолдайтын алдыңғы буын ағалар, асыл аналар, естияр ағалар болу керек. Күнде заманауи өлең тыңдаған жастар соны дұрыс деп ойлап, мәдени мәңгүрттене береді. Ал жырау-жыршылар көп жарнама жасамайды. Десе де олардың берері көп.
«Қазір жастар жыр тыңдамайды» деген диагноз қойып қойған. Бірақ оларға тыңдатсаң ой түйеді, тыңдайды. Себебі қазақ 7 атасынан қаны таза құрсақтан туған халық. Сол атадан жаратылған ұл мен қыз қазақылықтан безбейді, қоғам бездіреді. Жыраулық өнер – жабырқаған көңілді көтеретін, қазасын астарлы сөз, күңіренген күймен естіртетін, тойын жырау-жыршысыз өткізбейтін, қазақ деген сөзге шешен, ділмар елдің жоғалмайтын, жасарып, жайнап, қайта өмірге келетін ұлы өнері. Жыршылық кезең көп қиын кезеңнен өтті. Репрессия, қудалауғаға ұшырады. Сондағы мақсат біздің дінімізді, ділімізді жою болды. Қоғам өзгеруіне қарай кейде өнер тұншықты, санамыздан сылынып қала жаздады, тіпті жоғалтып жіберуге дейін барғанда қасқайып тұрған өнер ғой. Сол қазыналы халықтың ішінен шыққан талантты, дарынды жастардың арқасында әлі өмір сүріп келе жатыр. Біреулер «болашақта жыршылық өнердің көрермені қалмайды» деп жатады. Мен келіспеймін. 2 адам ғана өмір сүрсе, соның бірінің бойында қазақы салт-дәстүр, мәдениет болады. Тек сананы оятып, көкірекке рухани нұр құю қажет.
Біз секілді жырауларды жоғары көтеру керек. Халыққа қызмет етуге жұмсап, үлкендер ғана емес, жастар да тыңдайтындай, қолдайтындай дәрежеге жеткізуге күш салған дұрыс.
Сіздің репертуарыңызда көптеген терме-толғаулар бар. Осы шығармаларды таңдауда қандай критерийлерге сүйенесіз? Қай шығармалар сіздің жүрегіңізге жақын?
Менің шығармаларым көбіне елдік тұрғыда, тілімізге, дінімізге тартып туған туындылар. Оның ішінде, Фариза апамыздың сөзіне жазылған «Тілек», Қ.Ерімбеттің «Жадыңа Ислам халқын неге алмайсың?», Шөмішбай Сариевтің «Ұлы менің қазағым», Әбдісаттар Оспанов «Қазағым», Серік Тұрғанбектің «Өмір өткелдері» өлеңдеріне ән жазғанмын. Ән шығаруға арнайылап отырып, уақыт бөлмеймін. Кейде шабыт келіп, туындыны уақытында шығарып тастайтын кез болады. Енді бірде басы бар, аяғы жоқ туындылар болады. Кейбірін жылдап жүріп шығаруың мүмкін. Арасында бір дүние әсер етіп толығып жатады. Бәрі сезімге байланысты. Негізінен бірінші әуенін жазамын, кейін сөзін кітаптардан іздеймін.
Шығармашылығыңызда Нұртуған жыраудың шығармалары ерекше орын алады. Өзіңізді «Нұртуғандардың сарқытымын» деп атайсыз. Осы мұраның сіздің өнеріңіздегі маңызы қандай?
Бірде, мен сапарлап Астанаға кеткенде анамның түсінде «ей, балам, Эльмиражан қайда?» деген дауысты естиді. Бұл кім екен деп анам бұрылып қараса, шоқша сақалды, кішкентай ғана, қиылған мұртты, басында қалпағы бар кісі екен. «Кім боласың, неге іздедің?» деп сұраса, «Менің атым Нұртуған, Эльмираның әнімен жырым бір туған» деп өлең арнап кетіпті. Содан анам «Сен Нұртуғанның қызысың» деп айтатын болды.
Кейін өзім де түс көрдім. Нұртуған атам «маған 3 күн келіп, зиярат ет» деп аян етті. Ол кезде ауылдамыз, ел жоқ, көлік жоқ. Ертеңіне мотоциклмен түйешінің баласы келіп, анамның өтінішімен Мырзастағы Нұртуған зиратына апарып, дұға етіп келдім. Екінші күні де мотоциклмен анамды, қызымды ертіп бардым. Үшінші күні жолдасым еріп барды. Содан қайтар жолда біреу түйесін, біреу жылқысын, енді бірі жеміс-жидегін беріп шығарып салған.
Әп деп домбыраны алғаннан Сары Бадақұлының «Абақтыда жатқан бір зар» өлеңі бар, соны айтқам. Кейін Нұртуғанның «Бір кеңес» толғауын орындадым. Артынша «Қәнекей, сөйле, қызыл тіл» толғауы менің бағымды ашты деуге болады. Әлі күнге дейін өзім шығарғандай болып айтамын. Тіпті, «Елмұра тұрғанда өзгелерің айтпаңдаршы» деген кісілерді де көзім көрген. Сондықтан Нұртуған атамның жыры мен өз әнімді бір туған деймін. Ақынның қай жыры болса да, домбырамды қағып жіберіп бір айтқаннан мақамға түсемін. Нұртуғанның өзі өлең-жырында айтады ғой жырауларға «Тыңдаушым, нақышпенен ән салайын, Басымды ән салдым деп шайқамайын. Кетсе ауыз қатты ашылып ұят болар, Кейде мен өзімді-өзім байқамаймын. Желпілдеп екі танау, көз аларса, Онда мен әншімін деп айта алмаймын. Өзгертпей пішінімді олай-бұлай, Демімді жеткен жерден қайтарайын. Ән деген сөз секілді буын-буын, Келтірсең сәніменен өз өрнегін. Түрленіп, неше түрлі құбылады, Әр әннің тапсаң лайық сөз дерегін» деп. Бұл кісі өзінің сөзін әуенге сәйкес, мақамдап жазған. Топқа түсіп жырламаса да шәкірт тәрбиелеген соң сөзі мен әні оңай жатталатын, жырланатын болған.
«Арал мен менің тағдырым бір секілді» деп ерекше толғаныспен айттыңыз. Бұл сөз тек жалпы ұқсастық емес, терең мағынаға ие сөз екені анық. Өнеріңіз бен өміріңіздегі толқындар, қайраңда қалған сәттер, қайта жандану кезеңдері – осының бәрі Арал тағдырымен қалай астасады?
Өзім кейде өнерде жарқырап, теңіз толғандай шабыттанамын. Кей кезде түрлі жағдай болып, үнсіз қаламын. Мұның бәрін жыр шумағына қосқаным бар. «Толқынмен нұр сепкен еді қайран теңіз,
Бойдағы таудай болған талабыма.
Тағдырым сабақтас еді Аралменен,
Бірер сөз мен арнамай қаламын ба.
Арал деп перзенттері жар салған жер,
Нұртуған ақын бабам ән жазған жер.
Толқыны жағасына соққан кезде
Талайлар таңдай қағып тамсанған жер.
Ал енді шығарайын байлаудан ән,
Бойыма сыймай тасып, қайнайды қан.
Амал не, асау теңіз тартылған соң
Сыры көп табиғатқа қайран қалам». Сабақтас дейтінім, өзім де қанша қиындықты көріп, өмірге бірнеше рет келгендей күй кешкен жанмын. Сол тұсым теңіздің тарихта 3 рет толып, 3 рет тартылды деген аңызына ұқсайды. Теңіздей бос қалып, қайта толған кезім бар. Біттім деген сәтте қайта түлеймін. Менің меңзегенім осы еді.
Сіз үшін сахнаға шығу мен көрермен алдында өнер көрсету нені білдіреді? Әрбір концерттен кейін қандай сезімде боласыз?
Менің алдыма 10 адам келсе де оларға қызмет қылудан қашпаймын. Олардың ықылас-ниетінен қорқамын. Сол 2-3 сағаттық концертімді беремін. Өйткені олар мен үшін келіп тұр. Маған олардың сыйластығы, ақ көңілі қымбат. Мен 5 сыныптан сахнаға шықтым. Қазір 40 жылдан асып кетіпті.
Әкем дүниеден озып, ауылға келгенде, әкімшіліктен жастар хабарласып «Пандемия кезінде «Ауданның құрметті азаматы» марапатын алып едіңіз, өзіңізге табыстайын деп едік» деп хабарласты. Осылай ұжымның алдында марапат алдым. Сонда ғана іштегі күрсінісім басылды. Елімнен сондай атақ алдым, мен лайық екенмін деген мақтаныш кернеді бойымды.
Осы барлық мерейімнің құрметіне, оның үстіне көп жылдан бері Аралға келмегенмін, балаларым өсті, жасым 55-ке аяңдады, төркіндеп келейін деген оймен барлық ауыл-аймақты аралауды жөн көрдім. Осында келіп марқайып, халықтың алғысын, батасын алып, еркелеп қайтуды әрі салт-дәстүрімізді дәріптеуді мақсат еттім.
Болашақтағы шығармашылық жоспарларыңыз бен армандарыңыз қандай? Қазақтың дәстүрлі өнерін дамыту жолында тағы қандай жобаларды жүзеге асырғыңыз келеді?
Алда жоспарым көп. Биылғы мерейтойымның қарсаңында бірнеше жобаны жүзеге асырғым келеді. Оны уақыт еншісіне қалдырсақ, алдағы уақытта бөлісетін боламын.
Әңгімеңізге рақмет! Биылғы мерейлі жасыңызбен құттықтай отырып, гастрольдік сапарыңыз бен жоспарларыңызға сәттілік тілеймін!
Әңгімелескен Гүлмарал САҚТАПОВА
