Ноцебо эффектісі: САНАДАҒЫ СӘУЛЕ

ХХ ғасырдың соңында АҚШ ғалымдары өзгеше бір тәжірибе жүргізді. Ауыр қылмысы үшін өлім жазасына кесілген қылмыскерге жаза алдын-алу айтылады. Үкімді орындау үшін қылмыскерді өте улы жыланға шақтыратыны айтылады. Ал ол жыланның уының әсерінен адам санаулы минуттар ішінде өлетінін де ескертеді. Алайда қылмыскердің басына қап кигізіп, жылан шаққандай етіп қолына екі ине тығады. Соның салдарынан жазаланушы көз жұмады. Осылайша ғалымдар адамды санасы билейтіндігіне анық көз жеткізеді. Бұл ғылымда ноцебо эффектісі деп аталады.

Жалпы ноцебо эффектісі деген не? Бір мысал келтіре өтейік. Науқас терапия қауіпті деп қорықса, ешбір зияны жоқ емдеу әдісі, зиянсыз дәрі-дәрмек оның жағдайын ушықтырып жіберуі мүмкін. Ноцебо эффектісі неге пайда болады? Адамның ойы оның сезіміне қатты әсер етеді. Мәселен, бір жеріміздің ауырғанынан қорықсақ, қорқыныш ауруды тіптен асқындырып жібереді. Яғни, ми бір жерміздің қаттырақ ауырып тұрғанына адамды сендіріп қояды.

Ноцебо эффектісінің пайда болуына дәрігердің өзін сенімсіз ұстауы, дәрінің түсі, бағасы да әсер етуі мүмкін. Ноцебо эффектісіне басқалардан жиірек тап болатындар мазасыз, депрессияға бейім, созылмалы ауруларға тап болған, бұған дейін ұзақ емделіп, еш нәтижесін көрмеген науқастар.

Ноцебоның зерттеу тарихы: ол қайдан пайда болды?

Бұл сала бастапқыда плацебо эффектісі туралы бірнеше мақалалар ғана болды, бірақ содан бері ол толыққанды теориялық және эмпирикалық жұмысқа айналды. 2023 жылы ғалымдар доктор Шарлотта Блис пен оның әріптестері құрған және плацебоны зерттеуге арналған плацебо пәнаралық зерттеулер қоғамының төртінші конференциясына жиналды. Плацебо зерттеулерінің нәтижелері жетекші ғылыми журналдарда жарияланады, бірақ олар сонымен бірге көпшіліктің назарын аударады: олар туралы барлық ірі бұқаралық ақпарат құралдары жазады.

Ноцебо тақырыбы негізінен плацебо әсерін зерттеуге байланысты пайда болды. Ноцебо туралы егжей-тегжейлі шолулар көп болмаса да, пациенттерді емдеу кезінде бұл факторды ескеру маңызды. Сонымен, ноцебо эффектісі идеясы қайдан пайда болды? Бұл сұрақтың жауабы сіз ойлағаннан да күрделі. Біз оның шығу тегін кем дегенде XVIII ғасырға дейін іздей аламыз.

Бірде комиссия бір минуттан кейін пациент "дірілдеп, тістерін қағып, қолдарындағы құрысулар мен бүкіл денесінде дірілдей" бастағанын атап өтті, бұл таңқаларлық емес, олар Месмердің емдеу нәтижелері тек "қиялға"байланысты деген қорытындыға келді.

Бұл оқиғадан екі маңызды нәрсені алуға болады. Біріншіден, Франклин және басқа комиссия мүшелері ноцебо әсерін анықтады. Месмер пациенттерінің жанама әсерлері жанама әсерлерді күтуден туындады. Магнетизмнің өзі оларды тудырмады, өйткені пациенттер магнетизмге ұшыраған жоқ. Сондай-ақ, емдеудің әсері мен жанама әсерлері қатар жүретінін атап өткен жөн. Науқастың қалтырауы мен құрысуы азапты жеңілдетуге бағытталған емдеудің жанама әсерлері болды. Олар емдеудің ажырамас бөлігі болып саналды, бірақ өздігінен емдік әсер етпеді. Ноцебо әсері көбінесе жанама әсерлермен байланысты және емдеудегі жақсылықты жаманнан ажырату оңай емес. Егер бұл мүмкін болса, сіз таблетка шаршауды, салмақ қосуды немесе тітіркенуді тудырады деп алаңдамайсыз.

1900 жылдардың ортасында. АҚШ-тың жетекші медициналық журналдарының бірі, Journal of the American Medical Association плацебо қабылдаған науқастарда жанама әсерлердің болуын құжаттайтын бірнеше мақалалар жариялады. Доктор Гарольд Дил, суық тиюді емдеуге маманданған дәрігер, кейбір адамдар плацебо қабылдағаннан кейін ауырып қалатынын бірінші болып байқаған сияқты. Ол суық тиюді емдеу үшін вакциналарға қос соқыр сынақтар жүргізді және адамдардың аз бөлігі лактоза таблеткаларына немесе плацебо вакцинасына теріс реакцияға ұшырағанын байқады. Бұл нәтижелер оның мақаласында айтылғанымен, оларға аз көңіл бөлінді. 1950 жылдары плацебо әсерін зерттеудің ізашары Стюарт Вулф стационарлық мазасыздықпен ауыратын науқастарға олардың жүйкесін басуға көмектесетін нақты препарат немесе плацебо берілген эксперимент туралы хабарлады. Вольфтың мақаласында біз плацебоға теріс реакциялар туралы егжей-тегжейлі талқылауды бірінші рет көріп отырмыз. Қасқыр және оның авторы Рут Пински былай деп жазды: "плацебо қабылдаған кезде шамалы реакциялар – жүрек айнуы, ұйқышылдық, бас айналу және жүрек соғысы жиі байқалды". Олар бір науқаста тіпті 10 күндік таблеткадан кейін "диффузды қышыма пайда болғанын хабарлады. Науқас таблеткалардың тағы бір партиясын қабылдаудан үзілді-кесілді бас тартты. Кейінірек бөртпе плацебо қабылдаған кезде пайда болғаны анықталды". Плацебо қабылдағаннан кейін тағы бір науқас асқазанда қатты ауырсыну мен диареяға ұшырады.

Осы кезде ноцебо тарихы Екінші дүниежүзілік соғыс анестезиологы Генри Бичерге оралады. Плацебо зерттеулерін дамытуда маңызды рөл атқарған маңызды жұмысында Бичер жеке бөлімді плацебоның "уытты" әрекеті деп атаған нәрсеге арнады. Бичердің айтуынша, "плацебо тек оң нәтиже беріп қана қоймайды, сонымен қатар уытты әсер етеді". Бичердің айтуынша, плацебо ауыздың құрғауы, жүрек айнуы және бас ауруы сияқты отыз бес түрлі жанама әсерлерді тудырады.

Сіз өзіңіздің бақылауларыңызға қатысты "ноцебо" терминін Бичер немесе Дил ойлап тапқан деп ойлауыңыз мүмкін. Алайда, "ноцебо" сөзін алғаш рет 1961 жылы Уолтер Кеннеди, Дилдің алғашқы мақаласы шыққаннан кейін отыз жыл өткен соң қолданған. Сол кезде де ноцебо туралы ресми зерттеулер іс жүзінде жүргізілмеген. Плацебо пәнаралық зерттеулер қоғамы жүргізетін плацебо және ноцебо зерттеулерінің дерекқорына сәйкес, Кеннедидің мақаласы жарияланғаннан кейін 25 жыл ішінде ноцебо туралы тек екі мақала жарияланды. Дегенмен, соңғы екі онжылдықта плацебо зерттеулерінің саны күрт өсті және онымен бірге ноцебо зерттеулерінің саны да өсті. Соңғы зерттеулер ноцебоның емдеудің жанама әсерлерін тудырудағы маңызды рөлін құжаттады, ноцебо әсерін тудыратын психологиялық және әлеуметтік процестерді зерттеді және оны азайту жолдарын ұсынды.

Алғашқы тәжірибе

Алайда алғаш болып тәжірибеде қолданып көрген жоғарыда айтқан екінші дүниежүзілік соғыс кезінде дәрігер болған Генри Бичер болатын. Бичер жараланған сарбаздарға тұзды су беретін жағдайларды құжаттады, бірақ оларға күшті ауырсынуды басатын дәрі алатынын айтты. Бичер мұндай алдауға қатыгездіктен емес, керісінше жігерлендіру үшін жүгінді. Доктор Бичер анестезиолог болып қиын тапсырмаға кезіккен еді. Онсыз да шектеулі морфин қорларын қалыпқа келтіру керек болды. Бичердің майдан даласында байқағаны қазіргі ноцебо эффектісі туралы ғылымды бастады. Сарбаздар тұзды ерітіндіден ауырсынуды айтарлықтай жеңілдетті.

P.S. Иә, бұл бірінше кезекте адамның сенімін басқару екенін анық аңғарып отырмыз. Қай уақыттан да адамзатты сенім алға жетелейді. Өзіне сенгенде ғана жетістікке жетерін бүгінде түрлі дертке шалдыққан науқастар түсіне білсе дейміз. Ақпарат арналарынан тіпті қатерлі ісікті жеңгендер жайлы оқып, біліп жатамыз. Қайсысының сұхбатына құлақ түрсек те, "өзімді жігерлендірдім, айығып шығарыма сендім, ешкімнің сөзін елемедім" деп жауап береді. Ендеше бақытты болашақ пен салтанатты өмірді аңсасақ алдымен санамыздың сәулесін оята білейік. Өзіне және айналасына сеніммен қараған адам ғана өзгелерге де сенім сыйлай алатынын ұмытпайық.

Оңталап ЖОЛДАСОВ

Фото: автордан