Саяның білім саясы
ҚҰДАЙ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ БІР МЫСҚАЛ АРТЫҚШЫЛЫҚ БЕРГЕН
Қазіргі лексика айналымында «сіз білесіз бе» деп сөз бастау үрдісі бар, дұрыс па, бұрыс па, білмедім. Қазақтың тілдік қоры бай, сондықтан аталарымыз жіңішке дыбысты сұрақ арқылы сөз бастап сызылып тұрмаған. Мейлі, түсінсек болар, бұл мәселені лингвист ғалымдарға қалдырайық.
Әлеуметтік желіні ақтарып отырып, «Желіде ағыл-тегіл жылаған қыз» деген тақырыпты көріп қалдым. Жылағаны несі?!
Осы көрініс туралы бір жазба «Сіз білесіз бе…» деп басталыпты.
Олардың білдіргені мынау.
IELTS – ағылшын тілін тестілеудің халықаралық жүйесі – әлемдегі ең танымал ағылшын тілінің тестілеу жүйесі. Ол тілдерді бағалау бойынша әлемнің жетекші сарапшылары арқылы әзірленеді және ағылшын тілінің барлық дағдыларын (оқу, жазу, тыңдау және сөйлесу) бағалайды.
Автор Қазақстанда қазіргі таңда IELTS онлайн тапсыру мүмкіндігі жоқ дей келіп, ол үшін мына мемлекеттердің біріне бару керек деп – Албания, Аргентина, Армения, Австрия, Ботсвана, Болгария, Франция, Грузия, Германия, Литва, Польша, Португалия, Испания, Танзания, Түркия, Уганда, Замбия секілді қырық бес елдің атын атапты.
Ойланып қалады екенсің. Басқасын қояйық, Замбия, Уганда сияқты кеңестік дәуірде артта қалған деп есептейтін елдер отыз жылда зымырып қай көкжиекке дейін озып кеткен?
Бұл айтып отырғанымыз қарапайым ғана тестілеу жүйесі ғой, біздегі білім министрлігі осы мәселені иегере алмағаны ма?
Біздің елде таланттарды, қабілетті жастарды қолдау жоқ деп айта алмайсыз.
Мемлекет басшысының бастамасымен «Жастарды қолдау қоры» құрылып, шығармашылық және кәсіпкерлікті демеу үшін түрлі бағдарламалар жүзеге асырылып келеді.
Шетелде білім алуға мемлекет тарапынан бөлінетін гранттар саны ұлғайып, талапкерлер үшін жылына 5 мың жоғары оқу орындарында оқуға жағдай жасалған.
Қызылордада «Сыр жұлдыздары» аталатын балалар мен жасөспірімдерге арналған шығармашылық-инновациялық академия ашылды.
Онда үш мың оқушыны өнер-білімге баулитын кескіндеме, сурет салу, резинарт бөлмесі, балалар шығармашылығы шеберханасы, сәндік-қолданбалы өнер, FabLab, дыбыс жазу студиясы, робототехника және жасанды интеллект, биотехнология, 3D модельдеу, КИП және автоматтандыру, киберспорт және математика кабинеттері жұмыс істейді. Бұл тамаша ғой.
Негізі, қазақ балалары – өте талантты. Оларға тек қолдау ғана керек. Халқымызда «Бұлақ көрсең, көзін аш» деген мақал бар. Осы мақалды зерттеген бір ізденуші бұл мақалдың әлгі қырық елдің кейбіреуінде ғана үстірт мағынада кездесетінін айтқан. Сонда біздің халқымыз баланы жастан деп, оған қолдау білдіруді, атқа аяғын салып демеп жіберуді әу бастан салтына сіңірген екен.
Енді «жылаған қыз» туралы әңгімеге келейік.
Сөз – алматылық он жеті жастағы Сая Қыдырәлі туралы. Ол – IELTS бойынша рекорд жаңартып, 9 балл алған қазақтан шыққан әлемдегі жалғыз ең жас жеңімпаз. Оған дейін мұндай балл жинаған жеңімпаздың жасы жиырмада болған.
Сая алты жасынан бастап ағылшын тілін үйрене бастаған, тоғыз жасында зияткерлік мектепте сабақ беріп, табыс тапқан.
Он бір жасында бірінші IELTS-ті тапсырып, 6,5 ұпай жинаған. Мұның өзі қанша адамның қолы жетпеген нәтиже. Саяның жалғыз анасы ғана бар, ол осы кездері қызының кітаптарын әперіп, оның алаңсыз оқуына жағдай жасау үшін және IELTS-тің ақысын төлеу үшін бір аяқкиіммен төрт маусым жұмыс істеген.
Саяның табыс тапқанын айттық қой, оның табысы қазірдің өзінде ондаған миллиондармен есептеледі. Ол осы он жеті жасында бір аяқкиіммен жүріп өзінің оқуына бар еңбегін сарп еткен анасына арнап Алматының ортасынан екі бөлмелі пәтер сатып алған.
Ол қазір университетте қосымша жұмыс істейді және өзінің жеке тіл үйрету курсы бар. Сая тіл үйренуші студенттеріне мотивация жүйесін қойған. Егер тіл үйренушілер білім деңгейін 8,5 ұпайға жеткізсе, оған су жаңа көлік сатып алып бере алады. 8 ұпай алса, шетелге жолдама сыйлайды, 7,5 балл алса IELTS тапсыру құнын төлеп береді. Өткен жылы қараша айында ол екі студентіне жаңа көлік сыйлаған. «Бұл – маркетинг емес. Түпкі мақсат – қазақ жастарының білім дәрежесін көтеру» депті Сая өз сұхбатында.
Бұған не айтасыз? Осыны Сая емес, саясатпен істесе де болады ғой.
Саяның тіл үйретудегі тәсілінен және өз мақсатынан бір ауыз сөз келтірейін.
«Бұл емтиханға ағылшын тілін білу жеткіліксіз. Оның қыр-сырын түсіне білу керек. Мен 15 жасымда екі рет тапсырдым, 16 жасымда 8,5 ұпай жинадым. Жалпы алғанда бұл сынақты 20 рет тапсырдым.
Негізі 9 ұпай алған адамдардың барлығы дерлік АҚШ-та немесе Ұлыбританияда тұрып келген, сол жақта білім алғандар. Мен үшін бұл жетістіктің ерекшелігі – шетелде болған емеспін, бәрін өз күшіммен үйрендім. Жеті жасымда ағылшынша еркін сөйлеп қана қоймай, сол тілде ойлана бастадым. Құпиясы қиын емес – ағылшын тіліне спорттағыдай бап керек. Қанша уақыт жұмсасаң, нәтижең сонша жақсарады.
Мен бірден оқуға түспеймін, бірер жыл өзімді басқа салада сынап көремін. Бір жылдан соң АҚШ-қа баруды жоспарлап отырмын. Маған саяси ғылым ұнайды, сол бойынша Гарвард, Йель, Принстон жоғары оқу орындарының біріне түсуім керек. Шетелде қалу ойымда жоқ, менің атымды атам «еліне сая болсын» деген ниетпен Сая деп қойған».
Саяның сөзі – осы. Не деген қайсар, мақсатшыл, елшіл қыз!
Шынашақтай ғана қазақтың қаракөз қызы жеткен бұл биікке басқа ұлттар арасынан (негізгі айтып отырғанымыз бұрынғы Одақ төңірегіндегі елдер ғана емес, одан да тысқарырақ Д.А.) біреудің табылмай тұрғанында ұлттық гинетикалық сыр бар.
Сіз білесіз бе (мен де солай бастадым, ал), әлемнің екінші ұстазы Әл Фараби – біздің арғы аталарымыз. Сол кезде жалпыға ортақ сөз қолданысы шығыстық, парсылық, арабтық тіл мәнерінде жүрген. Сондықтан да ол кісі «Фарабтан шыққан» аталып тұр, әйтпесе оның есімі – Ұзақ. Өмірі ұзақ болсын деп әулие аталары ырымдап қойған, сол ниеттері тура келді. Ол кісі – тоғыз ғылымның қыр-сырын тоқсан ғалым ақтара алмайтын дәрежеде қаттап тастаған ойшыл. Оның Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атануы біліміне емес, заманына қарай айтылған.
Қазақ – өте дарынды ұлт. Қазақ секілді өзге тілді өзгеріссіз, акцентсіз сөйлейтін ешбір ұлт жоқ. Мұны кезінде кемсітушілікке санады. Гамзатов «Акцентпен сөйлеген ұлт ең мықты ұлт, Мұқтар Шахановты акцентпен сөйлегені үшін жақсы көремін» депті дейді. Оны жанынан шығарушылар қосқан.
Өзін ұлы санайтын ағылшын да, орыс та, жапон да иірімі, созуы, қоюлауы әртүрлі дыбыстарды айта алмайды. Алла адамды жаратқанда оның сөйлеуін әртүрлі еткен. Мысалы өкпеден шыққан ауа кеңірдек қатпарларына, кеңсірікке, таңдайға, кішкентай тілге, тіске соқтығысу арқылы дыбыс құрайды. Шіркеудегі шиырлы жіпке байланған ұрма тіл әр қоңырауға соққан сайын әрқилы әуен шығарады. Сөйлеу де осыған ұқсас. Сол өкпеден шыққан ауа ішкі ағза бөлшектеріне соғылысқанда «ғ», «ә» деген сияқты дыбыстар шығады. Басқа ұлтта дәл осы ішкі ағза мүшесі жоқ. Ол таңдайдағы қырық қатпардың бір сызығы болуы да мүмкін. Оны біз білмейміз.
Міне, осы тұста Жаратушы қазаққа бір артықшылық берген. Біздің ішкі ағзамызда ауа соқтығысынан ағылшынның «давылюын» да, орыстың «юын» да жасай алатын мүше не құйттай бездер бар. Сол арқылы біз барлық тілде анық сөйлей аламыз. Осы кемшілік пе?!
Мына бір оқиғаны да осыған қатысты айта кетуге болады.
1924 жылы Мұстапа Шоқай Париждің орталық алаңындағы мінберден Кеңес өкіметінің өзге ұлттарға жасаған және жоспарлаған қысастығы туралы сөз сөйлейді. Сол кезде оның зайыбы Мария да тыңдаушы көптің арасында болады. Сонда жанында тұрған бір кісі оған: «Мына француздың түрі азиатқа ұқсайды екен» депті. Тілінен мін таппай, түрін айтып тұр.
Мұстапа жеті тіл білген, соның бәрін де акцентсіз сөйлеген. Міне, қазақтың дарынды екендігі.
Қай салада болсын, қазақтан асқан дарын болмас еді, егер шовинистер басынбаса. Мысалы, Бауыржан Момышұлының соғыс тактикасы маршал Баграмяннан мықты болған. Бірақ батырымызды ол дәрежеге көтерген жоқ. Оны кейін Куба мемлекетінің әскерилері дәделдеген. Бұл да дарындылыққа қатысты.
Сіз менің не айтайын дегенімнен шатасып қалған жоқсыз ба? Сөйтіп, Сая Қыдырәлінің әлеуметтік желіде халықаралық тесттен 9 ұпай алып, қуаныштан жылап тұрған бейнесін көргендер таңғалып жатыр. Таңғалмай неғылады, әлемде мұндай жетістікке жеткен жан ілуде біреу, олардың өзі 0,5 процент екен.
Мұны билік ескеру керек, неге Саяға заманауи мектеп ашып бермеске?
Ең басты сөзім, шіркеудің қоңырауын ұрғандай етіп әуендетіп қуануымыз керек еді, олай етпедік. Саяны бір-екі телеарнаның сұхбатқа шақырғаны болмаса, әзір Үкімет тарапынан оған көрсетілген қошемет көрінбей тұр.
Ағылшын тілі соңғы жылдарда өте үлкен сұранысқа ие болып отыр. Сондықтан, қазақстандық мектептерге IELTS, яғни, ағылшын тілін тестілеу жүйесі керек-ақ. Мұны жақын болашақтың еншісі деп есептейік, ал, Сая меңгерген білім әрқашанда сұранысқа ие сала болып қала береді.
Дүйсенбек АЯШҰЛЫ,
«Сыр бойы»
syrboyi.kz
