Музыка – бір өзгеше әлем

Арал ауданындағы өнердің бір еңселі ордасы – аудандық Мәдениет үйі жанындағы Қазанғап атындағы ұлт ас­пап­тар оркестрі. Жарты ғас­ырдан астам уақыт ішінде осы өнер ор­дасына қаншама дар­ынды жерлестеріміз мүше бол­ып, оның шығармашылық жетіс­тіктеріне үлес қосты. Солардың бірі – бүгінгі зейнеткер, Қызылорда қаласында тұрып жатқан Қадиша Қапанова. Жақында әлеуметтік желіде жарияланған осы оркестрдің 1974 жылы Мәскеуге барғанда түскен топтық суретінен санамалап отырғанда бесаспап өнерпаз Қадиша апайды танып, іздеп тауып, оның өнер жолы, өмір жолы туралы сұхбат алдық.

– Сіздің өз уақытында Қазан­ғап атындағы ұлт аспаптар оркестрінде домбырашы болғаныңызды біліп отырмыз. Жалпы музыка әлеміне келуіңіз туралы айтып берсеңіз.

– Мен Қапанова (Сейілова) Қадиша 1955 жылы ақпан ай­ын­да Арал қаласында дүниеге келіппін. Әкем, анам қарапайым жан­дар болды. Олардың музы­каны жақсы көретінін білемін. Әсіресе әкем мандолина, дом­быраны жақ­сы тартатын еді. Ал енді көң­ілдері көтеріңкі бір сәттерінде екеуі қосылып ән де айтатын. Бірақ ондай сәттер өте сирек бол­ыпты. Жұмыстан екеуі де шаршап келетін. Сондықтан да домбыра тартып, ән айтуға мұр­шалары келмей жататын. Иә, олар қиын кезеңдерде өмір сүрді. Соғыстың сұрапылын бастан өткерді, одан кейінгі бейбіт заманның ауыр тіршілігін кешті.

Музыкаға деген әуестігім жас кезімнен басталған. Бір күні анам тоғыз пернеден тұратын, қолдан жасаған домбыра сатып әкеліп берді. Білемін, осы күнгі Мәме­дова көшесінде Шымбай деген кісі қолдан кішкентай бақыраш сияқты етіп домбыра жасауды кәсіп ететін. Бес сом тұратын сол домбыраны бір-екі рет сатып алдық. Содан ертелі-кеш әурелегенім сол домбыра болды. Талаптың арқасы ма, әйтеуір жүргізіп тартатын дәрежеге жеттім. Өзім оқитын №13 Т.Шевченко атындағы мектепте 9-10-сыныпта оқып жүргенімде кештерде, жиындарда домбырамен жеңіл күйлер тартып жүрдім. Мектепте жақсы оқыдым. Тіпті сол үшін педин­ститутқа жолдама да берген. Сол кездегі отбасымның жағдайына қарайлап, өмірлік жолымды еңбек етуден бастауды жөн көрдім. Азды-көпті өнерімді көрген аудандық Мәдениет үйі мені жұмысқа қабылдады. Рас, ол кезде домбыраны ойнауым біраз жетіліп қалған. Осында жүріп күйлердің жүйесін үйрендім, күй өнеріне деген құлшынысым артты. Содан Қазанғап атындағы ұлт аспаптар оркестрінің бір мүшесі болдым. Өнер ордасында болғандықтан да, ел аралап, жер көріп, түрлі мамандық иелерінің жұмыс барысымен танысып, үлкенді-кішілі адамдармен араласып, өмірлік тәжірибе жинадым.

1973 жылы Қызылордадағы М.Мәмедова атындағы педучилищеге оқуға түстім. Мұнда да училищенің көркемөнерпаздар үйірмесіне кіріп, түрлі концерттерге қатыстым. Бірнеше адамдардан құралған үгіт поезымен күрішшілерге барып, өнер көрсетіп жүрдік сабақ арасында. Оқудағы үлгірімім де жақсы болды.

– Ауданымыздың өнер тарихындағы елеулі оқиға – аталмыш оркестрдің Мәскеудегі үлкен көрмеге барып, дүркіретіп концерт беріп, зор мәртебеге ие болғандардың қатарында болғаныңызды біліп отырмыз. Және де кейін аймағымыздағы «Нұргүл» ансамблінің құрамымен шетелге де шығыпсыз.

– 1974 жылы бірінші курстан соң жазғы каникулға келгенімде Аралдың Қазанғап атындағы ұлт аспаптар оркестрі Мәскеуге барады екен деген хабар шығып жат­қан. Облыс бойынша Мәскеуге баруға сенім білдіріліпті. Сол концертке мұндағылар қызу дайындық үстінде екен. Бір күні ау­дандық мәдениет бөлімінің бас­тығы Құдайберген Жасекенов шақырып алып: «Қызым-ау, үйде бос жатып не істейсің? Оркестрге отырып, көмегіңді бер. Мәскеуге бару екінің бірінің маңдайына бұйыра бермейді. Қаншама жер көріп саяхаттап қайтасың» деп өтініш айтты. Мен келістім.

Содан күн-түн демей дайын­далып, Мәскеудегі Бүкілодақтық халық шаруашылығы жетістіктер көрмесіне жол тарттық. Бұл үлкен шара еді. Көрермендер алдында концертіміз өте жақсы деңгейде өтті. Ертеңіне біздерді одақтық радио хабар тарату орталығы шақырды. Солардың студиясына оркестрдің өнерін жазып алды. Ертеден кешке дейін студияда жүріп, әуелі репетиция жасап, қате жерлерін қайта ойнап, көп сабылдық. Дегенмен бәрі сәтті шықты. Кейде осы күні ойлаймын, мүм­кін іздеген адамға сол жаз­ылған шығармаларымызды табу­ға да болатын шығар деп.

Үлкен қала Мәскеуді армансыз араладық. Қаланың белгілі-белгілі жерлерін көрдік.

Педучилищенің музыка бөлім­інде оқып, түрлі концерттерде көзге көрінгендіктен де, осындағы мұғалімдер мен студенттерден құралған «Нұргүл» ансамбліне мені де шақырды. 1976 жылы «Халықтық ансамбль» ата­ғын алғаннан кейін Еуропа төріндегі ГДР еліне гас­трольдік сапармен шықты. Кешегі соғыста әкелеріміз қан төккен неміс жерінде болдық. Осы елде он алты күн концерт бердік. Тұт­қындарды азаптаған концлагерь­дің орнындағы белгідегі ескерт­кіш тасты көріп қатты толқыдық. Бұл да ерекше сапар болды.

– Сіз өнер жолыңызды домбы­рашы болып бастағаныңызбен де, кейін ел-жұрт ғажайып қоб­ыз­шы деп біледі және де қобыз сіздің кейінгі өміріңіздің мәніне айналғаны рас қой...

– Педучилищеде оқып жүрген­імде домбыраны бір адамдай ойнасам да, өзім қатты қызығып қобыз аспабын игердім. Қобызда ойнау бірден баурап алды, киелі аспап қой. Жан-тәніммен осыған берілдім. Алайда ол кезде қобыз­дан мұғалімдер өте тапшы еді. Мамандар жоққа таяу. Қобыздан сабақ беретін мұғалімнің Шым­кенттен уақытша келіп, бір сем­естр үйреткені бар. 3-4 айдан кей­ін ол апай Шымкентіне қайтып кеткен. Кейін әркім сабақ берді. Бірақ арман қарай өздігімнен көп ізденіп, аспапты ойнауымды жет­ілдіре бердім. Училищені бітір­ген­­імде білім мен өнердегі жақсы көрсеткіштерім үшін мені осында жұмыс істеуге алып қалды. Сөй­тіп қобыз менің негізгі маман­ды­ғым болды, өмірімнің мәніне айналды. Енді студенттерге өзім сабақ бердім. Жоғарғы білім алу үшін Қорқыт Ата атындағы пед­институтқа түсіп, 1983-1988 жыл­­дары оқып шықтым. Бұл оқу орнын да өте жақсы бітіріп, қыз­ыл диплом иесі атандым. Сол жыл­дары педучилищенің музыка бөлімі жабылып қалды да, жолда­мамен музыка мектебіне мұғалім болып бардым.

Қобызды киелі дедік қой. Түсімде Қорқыт бабамның бата­сын алғаным да бар. Тіпті осы күндері көптен қарамай, қара қобызымды ұстамай кетсем, түсіме кіреді. Қобдишаның ішінде тұрған қобызым қиналып, отта жанып жатқан ағаштай шытыр­лаған дыбыстар шығарады. Содан тұрып, қиналған қобызымды ал­ып, бетін сипап, кешірім сұрап жатамын. Қазір зейнеткер болған­дықтан да қобызды қойып кет­кен­­ім рас. Дегенмен әлгіндей жағдайлардан кейін кей жерлерге қобызымды алып, апарып, ойнай­тын болып жүрмін. «Домбыра сыршыл, қобыз мұңшыл» дейді ғой. Әйтеуір қобызым ой-санама қатты әсер етеді.

– Жас кезіңізден Аралдың тан­­ымал өнер тарландарының арасында болдыңыз...

– Иә, оркестр сапында жүріп Мәдениет үйінде қызмет істеген аз уақытта көп адамдармен ара­ласқаным бар. Соның ішінде әсі­ресе атақты «Аралым айдын шал­қарым» атты терменің ав­торы Әбілхан Махановты айтар едім. Ол кезде зейнеткерлікке шық­қан болатын. Өзі Мәдениет үйі жанындағы екі қабатты үйде тұратын. Өнеріне де, өнер туралы айтқан әңгімелеріне де қызығамыз. Мен сол кезде тер­ме де үйренгім кел­ген. Сөйтсем күй тартудың қағы­сы, мәнері тер­меден бөлек екен. Қанша үй­ренсем де терменің иірімдерін қа­ғыспен келтіре ал­мадым. Өт­кен іске өкінбе дейді ғой. Сонда да Әбілхан аға жан­ымызда жүр­генде сол кісіге «мені де үйретші» деп айтып, жанына үйірсекте­меп­пін. Ал кейін, біле­міз, ол көп­теген термешілерді дайындап шығарды ғой. Рысбек Әшімов, Сұраған Мырзаев, Бек­ұзақ Тәң­ір­бергеновтің өнерін жолға сал­ып отырды. Осындай керемет өнер адамынан әдейілеп тәлім алмай, уақытымды өткізіп ал­дым. Мен үшін музыка - өзгеше бір әлем. Осы әлемге, әрине, қан­ша талабың болса да, тәлім­герсіз кіре алмайсың. Ал ол нағыз ұстаз еді ғой.

Тағы бір талантты жас Темір­хан Ерғалиевті айтқым келеді. Ол да Мәдениет үйінде қызмет істеді. Оркестрмен де, домбыра­мен де ән айтатын. Содан көзге түсіп жүрген екеуімізді мәде­ниет бөлімінің басшылары шақырып алып: «Қызылордаға конкурсқа барасыңдар» деді. Мақсатын түсіндіріп айтпады. Сөйтіп Қыз­ылордаға келсек, Алматыдағы эстрада студиясының Ғарифол­ла Құрманғалиевтің сыныбына қабылдайтын конкурс екен. Мен Ғарифолланың «Гурьев» және халық әні «Бір келіншекті» орындадым. Сөйтіп нәтижесін күттік. Жақсы өнер көрсеткен болармыз, екеуіміз де өтіп кеттік. Сонан Тем­ірхан: «Бірге Алматыға бара­й­ық, оқиық» деп көп айтты. Бірақ мен «Әнші болмаймын» деп бар­май қалдым. Темірхан сол сту­дия­ны, ұлы әншінің сыныбын бітіріп шықты, филормонияның әншісі болды, аты дүркіреп елге танылды...

Менің өнерім өмірдегі жан жарамды да табуға себеп болды. Болатбек Қапанов Алматыдағы политехникалық инстутты бітіріп, Арал энергопойызында қызмет істеп жүрген. Өзі керемет домбырашы. Оркестрде бірге ойнадық, бірге ән салдық. Болатбек энергетика саласында Құмкөл кенішінің шамшырақтары жаққан мықты маман, «Қазақстанның еңбек сіңірген энергетигі» атағын да алды. Кейініректе тойларда екеуміз екі домбырамен өлең айтып жүрдік. 2015 жылы дүниеден өтті. Ал қыздарым Жанар, Анар. Дана әр түрлі салада еңбек етеді, немерелерім бар... Бәрі де әжесінің қобыз тартқанын жақсы көріп, ұйып тыңдайды

– Киелі өнеріңіз туралы берген сұхбатыңызға рақмет.

Сұхбаттасқан Ерғали Абдулла

Фото: автордан