Мақамы әнге ұласқан сыршыл сүлей
Біз көп жоғы әлі түгенделмеген халықпыз. Оған басты кінәлі себебіміз–соңғы екі-үш ғасырлық өткен тарихымыз. Ғасырларға созылған орыс отаршылдығы, ұлттық біртұтас түтіндігімізді, салиқалы салт-дәстүрімізді, тұмса табиғаттай таза өнерімізді түрлі-түрлі қиғылықпен жоюға тырысқан Кеңес өкіметінің зардапты сұрқия саясаты – елдік рухымызды жоймағанмен де, жығасын қисайтып кетті. Ондағы жылдар бойы даладай дана халқымыз рухани, мәдени дамуында құйтырқы саясат салдарынан дағдарысқа ұшырады, барынан айрылды, ұлттық ділінен, генетикалық кодынан адасып, халықтық ұғым-түсінігінен басқа арнаға ауысқандай халде болды. Ең жанға бататыны – ұлттың дара болмысын танытатын өнері, мәдениеті шетқақпайланды.
Енді, міне, сол көп жоқты түгендеудің орайы еліміз тәуелсіздік алған жылдардан соң туындап отыр. Тіпті «құлан қағынан жерінгендей» болып, бертіндегі өнер саңлақтарын ұмытып, кеңестік кеңкелестік ауанмен кетіп қалғандай да жағдайларымыз бар. «Рухани жаңғыру» аясында соңғы жылдары осы тараптағы жоқтарымызды аршып алып жатқанымыз дәтке қуат береді. Осы бір серпіліс енді үзіліп қалмай, арнасын кеңейте берсе екен деп тілейміз. Енді «кеткеніміз келіп, кемтігіміз толып» жылдардың қатпар-қатпар қойнауында қалып қойған асылдарымызды аршып алып, қайта қауышар рухани, мәдени қазынамыз халқымыздың бүгінгі өркениетті дамуымен тонның ішкі бауындай қабысып, асқақ рухымызды аспандатып тұрса дейміз. Табылған «жоқты» айтқанда, алысқа бармай-ақ қайбірде қолымызға кездейсоқ түскен Шамыран жырау Алданұлының – тамаша талант иесінің өлең-жырлары, термелері, хикаятты дастандары жинақталып шыққан кітабы еске түседі. Өнерден жыраулар, сүлейлер әлемінен азды-көпті хабардармыз деп жүрген біздердің өзімізге бейтаныс тұлға, өнер иесі. Қызығушылықпен бірнеше қайтара шұқшиып, зерделей, зерттей қайта-қайта оқыдық. Әл-қадірімізше шығармашылық тереңіне барынша бойлауға тырыстық. Білгеніміз ел-жұрт, көрші аймақтар, ұшан-теңіздің ар жағын жайлаған қаны туыс қарақалпақтар мен түркімендер бұл кісіні өз кезінде сұңғыла, сыршыл жырау, Сыр сүлейлерінің соңғы сарқыты деп таныпты, біліпті. Соны жанымызға түйгендіктен де, артында қалған асыл дүниелерін көңілге тоқып оқыған соң барып, арада жылдар салған ауыр пердені ашып, оның даңғайыр жыраулық соны соқпағын, ақындық дарынды дарабоз болмысын, жүрегінен жақұтқа орап, кеуде сарайынан шым-шымдап шығарған шайырлық тау тұлғасын жете танығандай, соның ауанымен желе жорытқандай болдық.
Алтай мен Атыраудың арасын мекен еткен Алаш жұрты біздің аймақты «Сыр елі – күмпілдеген жыр елі» деп бекерден-бекер атамаса керек-ті. Осынау үлкен бағаға бүгін ғана қазақтың бір алдаспандай арда ақыны Серік Ақсұңқарұлы: «Сыр елі, жыр елі – түркінің жүрегі» деп тым кеңейтіп беріпті.
Иә, мақтансақ мақтанарлықтай бары шын. Ықылым, көне заманнан бері тамыр тартып, бүгінгі күнге дейін ұлы сорабын жоғалтпай жетіп отырған алтын арқаулы, ұлан-дария арналы жыраулық, жыршылық, шайырлық дәстүр – ұлттық үрдістегі өнеріміздің өзегі боп келе жатыр. Сол Сыр сүлейлерінің біздің өңірдегі ең бір заңғары Нұртуған Кенжеғұлұлының ізбасары, ерен жүйрік жыр дүлдүлінің шайырлық, оның шәкірттерінің жыраулық өнерін бір жалғастырушы осы біз бүгін оқырмандарымызға көздестіргелі, көзайым қылғалы, кеше мен бүгіннен қазбалап айтқалы отырған жырау Шамыран Алданұлы болыпты.
Тағы бір айта кететін жайт, «көзден кетсе, көңілден кетеді» дегендей, Шамыран жыраудың біраз ғұмыры туған жерден, елімізден жырақта, шет жақта, қарақалпақ жерінде өткендіктен де, жерлестері ол туралы көп білмей, бірте-бірте кешегі дүлдүл жырауды ұмыта бастаған сыңайлы. Тек қана ақиық ақынның, жампоз жыраудың жас шағында жыр нөсерін тыңдап қалған кәрі құлақтардың, бірен-саран жыршылардың есінде жүрсе керек. Міне, енді аталмыш кітабы арқылы Шамыран жырау Алданұлы өзінің кіндік қаны тамған, бойына тұңғиық өнер дарытқан туған жері – Арал өңірімен сағыныса қайта қауышқандай, адасып табысқандай болып отыр. Жыраудың жалғыз мұрагері, бір толқын ақындығы бар, жыршылығы да бар қызы Сұлушаш былай деп толғанады.
Сен жазған, әке, жырларың,
Қолында кетті өңшеңнің.
Пайдаланып жастықты,
Бағыңа сеніп белсендің.
Жырларың тарап халыққа,
Шықпады және жарыққа.
Келмеді бір іс қалыпқа,
Бұған да, әке, тарықпа.
Мен сау болсам індетіп,
Шығарамын жарыққа,– деген шынайы, жүрекжарды өлең жолдарынан іздеусіз қалған жырау әкенің шығармашылық трагедиясын аңғарамыз. Оның асыл мұрасының халық жадынан шығып кеткендігіне үлкен өкініш білдіре отырып, өзін-өзі жұбатады, атақты жыраудың жауһар туындыларының ел-жұртының қайта қазынасына айналарына сенеді.
Шамыран жырау мұрасын азды-көпті зерттеп, біршама ізденіс танытқан жас ізденуші, зерттеуші Алмат Ержанов оның соқтықпалы- соқпақты өмір жолы туралы былай деп жазады: «Шамыран Алданұлы 1930 жылы Арал ауданы, Жаңақұрылыс елді мекенінде дүниеге келді деседі... Шамыранның әкесі Алдан 1941 жылы соғысқа аттанып, содан қайтып оралмаған. Анасы Рәбиға Қабылқызы үш баламен жесір қалған. Сол кезде Рәбиға 27 жаста екен. Қаралы хабар келгенде ол ерін жоқтап жылап, қатты күйзеледі. Сол себептен үйдегі бар ауыртпалық Шамыранның мойнына артылып, үлкендерге еріп, егістік алқабынан масақ теріп, шешесі мен інілері Шанжархан, Әуезханның аузына нан салып, өз қамқорлығына алған.
Шамыран Алданұлы тағдырдың тауқыметін тарта жүріп, бала кезден домбыраға, өнерге әуес боп өскен. Тек әуес болып қана қоймай, Нұртуған бабамыздың төрт қиссасы «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Көрұғылы», «Едіге» дастандарын жеті-сегіз жасында жаттап алып, той-томалақта, ел-елді аралап үш күн, үш түн талмай жырлайды екен. Осылайша, үлкендер оны «Бала жырау» атандырып, Арал, Қазалы төңірегіне танымал болыпты.
Шамыран жыраудың 80 жастан асқан Тілеужан атты немере ағасы: «Біздің арғы бабаларымыз Арал топырағынан шыққан Доспамбет жыраумен түйіседі. Доспамбет суырып салма ақын екен. Бірақ өзінен тікелей ұрпақ тарамаған. Біз оның інісінің ұрпақтарымыз. Шамыранға жыраулық өнер сол кісіден немесе Нұртуған жыраудан дарыса керек» деп тебіреніп отыратын.
Шамыран жыраудың балалық шағы соғыс уақытымен кез келгендіктен бе, ауыр әрі шытырманды болып өткен. 7-8 жасында домбыра тартып, ән айтып, жыр толғап, Арал, Қазалы өңірінде аты мәшһүр болған. Жасы он бірге іліккен кезде қарақалпақ ауылдарын аралап, жауһар жырдан шашу шашқан. Сондай күндердің бірінде із-түзсіз ғайып болып, хабар-ошарсыз кеткен. Анасы күні-түні зар еңіреп іздестіреді. Қаралы әйелдің баласын жоғалтқанына күйзелген ел бүкіл ауыл болып іздесе де, көрдім-білдім деген адам кездеспейді. Інісі Шанжарханның айтуына қарағанда, Шамыран араға жеті жыл уақыт салып ауылға оралған көрінеді. Шамыран ағамыз Қарақалпақстанда жүріп, өнері мен еті тірілігінің арқасында лауазымды кісілермен араласып, солардың ықпалымен зоотехник, механик болып шопырлықты меңгеріп, өзінің бастығының көлігімен ауылына келген екен. Елге оралған соң отбасын құрып, балалы-шағалы болыпты. Оның үлкен-кішіге сыйлы, кішіпейіл, қарапайым жан болғанын көзі көрген қариялар айтып отырады.
Шамыран жырау 1971 жылдың қыркүйек айының 27 жұлдызында 41 жасында дүниеден озады. Небәрі қырық бір жыл өмір сүріп, соңғы үш жылы аурумен өтсе де, Шамыран Алданұлы ұрпаққа өнегелі сөздері мен мирас боларлық жыр-дастандарды артына мұра етіп қалдырды.
Белгілі жырдың жас зерттеушісі жазған өмір дерегі, міне, осындай. Көріп отырғанымыздай, бала кезінен жырау атанып, 12 жасында көркемдігі тәп-тәуір «Әкеге хат» деген өлеңін шығарған екен. Оның өлең-жырлары ден қоя оқығанда, тек қана фольклорлық сарындағы ауыз әдебиетінің үлгілерімен жазған талантты шайыр ғана емес, қалыптасқан классикалық жазба поэзияны да жақсы игергендігін образды, бейнелі, көркем сөз қолданыстарынан көрінеді. Міне, осындай үлгідегі «Ерте үзілген жапырақ», «Кеште», «Қағазға өлең төгілді», «Ғашықтық деген тым қиын», «Лүпілдейді жүрегім» өлеңдері – жазба поэзияның әдемі жемістері. Суретті сөз орамдарын кестелеуі, образды жарқыратып беруі оның талантты да ойлы ақын да екендігін айғақтайды. Әлгінде аталған «Қағазға өлең төгілді» атты өлеңінде ақын:
Көк жиек бозғылт, таң жақын,
Төбеден жайлап ауды үркер.
Қиялмен әлі бірге ақын,
Күш қайда ұшқыр ойды іркер?!
Жайнатқан шұғыла байтақты,
Көрпесі түннің сөгілді.
Ақынның жаны жай тапты,
Қағазға өлең төгілді.
Ғайыптан тосын кез болып,
Қарадық та отты көзіңді.
Шайқалттың соғып жел болып,
Тұп-тұнық тұрған сезімді.
Өзіңді ойлап бір ғана,
Ұзатамын күнді ұзын.
Түн болса жанған нұрлана,
Сенсің жарық жұлдызым.
Айналдырған төрт шумақтан тұратын, етек-жеңі жинақы, «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» өлең-ақ. Ой мен сезімнің құбылмалы бір сәттерін дөп басқан. Образдылық бар, бейнелі сөздер, тың теңеулер өлеңнің әрін ашып тұр. Осы іспетті ұйқасы да, құрылымы да қайбір аузымен құс тістеген мықты ақындардың дүниелерінен кем түспейтін туындылары ақын талантының тереңдігін, кемелдігін танытады.
Өкінішке орай, нағыз шығармашылық кемеліне келген, сұңғыла жырау боп қалыптасқан шақтары Қарақалпақстан жерінде өткендіктен де осы тақылеттес қымбат жыр маржандары, әнге бергісіз мақам саздары қолымызға үзік-үзік тиіп отыр. Мүмкін, ілкімді іздеушісі табылса, мұндай мұралары туған еліне қайта оралар ма еді?!
Шамыран жырау өзінің «Дариха» атты көлемді дастанын небәрі 26 жасында шығарыпты. Осы эпостық жырын тыңдаушысының құлағының құрышын қандыра отыра, Сыр өңірі, Арал аймағынан бастап анау қарақалпақ арасына дейін таратқан. Қалай болғанда да, Шамыран жырау Алданұлының шығармашылық мұрасы, жыршылық, орындаушылық мәнері, сыршыл мақамы Сыр сүлейлерінің кейінгі дәуірдегі дәстүрге берік талантты өкілдерінің бірі болғандығын анық дәлелдейді.
Осы мақаланы жазуға дайындық барысында ауданымыздағы белгілі жырау, қазіргі Нұртуған шайыр мектебінің дарынды өкілі Айбек Тәңірбергеновтен сыр суыртпақтағанбыз.
«Қайталанбас жырау Шамыран Алданұлы әкем Жақсанның туған қарындасы Ақзер Тәңірбергенқызының жолдасы. Осыдан бірнеше жыл бұрын Ақзер апамның құлпы ашылмас сандығының түбінде жылдар бойы сарғайып жатқан жыраудың қолжазбаларын алып, біраз уақыт үңіле оқып, өшіп қалған жерлерін өзімізше қалпына келтірдік. Сосын барып қызылордалық журналист Ағыбай Орынбаевқа кітап қылып шығаруға тапсырдық. Кітапты шығаруға жыраудың қызы Сұлушаш апамыз көмек берді. Кітаптың көлемді болып шығуы – біз үшін де, оқырмандар үшін де, зерттеушілер үшін де сүбелі еңбек болды. Қазір менде Шамыран жыраудың даусы жазылған үнтаспа да бар. Оны тыңдаған сайын оның үнінің кереметтігіне таң қалып, тамсанып келемін. Ол – көп жыршылардың өресі жетпейтін дүние – Арал өңіріндегі біртуар дарын Сары жыраудың (Күнсүгір) «Көрұғылысын» кемеліне келтіре соңғы жырлаған кісі. Олай дейтінім, Сары жырау да, оның бел баласы Жампоз (Ұлы Отан соғысында қаза тапқан) да өз жандарынан мақам шығарған өнер иелері. «Сарының әні», «Жампоздың әні» деп жүргендеріміз осылар. Олар жырлағанда жыр оқиғасына сәйкес мақамды да сан құбылтып отырған, түрлентіп отырған. Жалпы, кейінгілерге Сары жыраудың мақамдарын және ол жырлаған «Көрұғылы» дастанын жеткізуші – Шамыран жырау. Тек қана зерттеушісі тап болмай назардан тыс қалып келе жатқаны өкінішті. Әйтпесе, ол – ірі жырау. Сондықтан да Бесқаланы мойындатқан. Сол елдегі қарақалпақ, түркімен жыраулары «Міне, Шамыран келді» деп төрінен орын беріп жырлатқан. Әкем Жақсанның айтуынша, ол өзі сырбаз болмысты, үнемі езу тартып отыратын ақ желең кісі екен. Және бір басты ерекшелігі, әншіл жырау. Олай дейтініміз, жыр мақамдары сұлу да сыршыл әндерге жақын боп келеді. Тағы бір аты–жүйрік жырау...» дейді Айбек ол туралы. Және де: «Оның «Үш мергеннің хикаясы» жырын оқып көріңіз. Шамыранның құла жүйрік екеніне көзіңіз жетеді» деп баға берді.
Белгілі жырауды халқына қайта қауыштыру мақсатында 3-4 жыл бұрын аудандық мәдениет орталығында (Жыраулар үйі) еске алу кеші боп өткені есімізде. Сол кеште оның ұстаздары Нұртуған, Жаңаберген, Қарасақал Ерімбет шайыр, жыраулармен қатар Шамыранның «Әкеммен сырласу», «Бекет батырдың айдауда кетіп бара жатқанда айтқаны» сияқты жырларын термеші-жыршы Айнұр Сүйеуова тамылжыта орындады. Заманында жыраудың көзін көрген, жырын тыңдап, өлеңіне сусындаған Алдажұман Бисенбаев, Алмас Пішәйінов, белгілі сазгер, жырау Мұрат Сыдықов, атақты Үмбетәлі жыраудың баласы Тәжібай Үмбетәлиев,Төретам кенті «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы, ақын Серік Шағатаев, жыраудың қызы Сұлушаш апа оның болмыс-бітімі, өнерінің сан қилы қырлары, дастандарының тақырыптық ауқымы, жыр жырлау құдіреті туралы сүйіспеншілікпен айтып, көрермендерге мол мағлұмат берген. Көз көргендердің өнер тарландарының әңгімелері, естеліктері, өнерпазға берген бағасы кейінгі ізденушілерге жырау мұрасын елге жете танытуда жол сілтері, бағдар көрсетері болары анық.
Жыраудан қалған тұяқ, жалғыз қызы Сұлушаш Шамыранқызының әкесіне арнап кестелеген өлеңінде:
Көңілдің жырдан шалқып құла белі,
Қас ақын көкке өрлеген шынар еді.
Қаламын Нұртуғанның алып қалған,
Сен едің асыл сөздің мұрагері, – деп басып айтқандай, ұлы шайырдың бай мұрасынан тәлім алып, әрі қарай жыраулық дәстүрді серпілте әлі талай асқақтатарына сенеміз.
Ерғали Абдулла,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
Енді, міне, сол көп жоқты түгендеудің орайы еліміз тәуелсіздік алған жылдардан соң туындап отыр. Тіпті «құлан қағынан жерінгендей» болып, бертіндегі өнер саңлақтарын ұмытып, кеңестік кеңкелестік ауанмен кетіп қалғандай да жағдайларымыз бар. «Рухани жаңғыру» аясында соңғы жылдары осы тараптағы жоқтарымызды аршып алып жатқанымыз дәтке қуат береді. Осы бір серпіліс енді үзіліп қалмай, арнасын кеңейте берсе екен деп тілейміз. Енді «кеткеніміз келіп, кемтігіміз толып» жылдардың қатпар-қатпар қойнауында қалып қойған асылдарымызды аршып алып, қайта қауышар рухани, мәдени қазынамыз халқымыздың бүгінгі өркениетті дамуымен тонның ішкі бауындай қабысып, асқақ рухымызды аспандатып тұрса дейміз. Табылған «жоқты» айтқанда, алысқа бармай-ақ қайбірде қолымызға кездейсоқ түскен Шамыран жырау Алданұлының – тамаша талант иесінің өлең-жырлары, термелері, хикаятты дастандары жинақталып шыққан кітабы еске түседі. Өнерден жыраулар, сүлейлер әлемінен азды-көпті хабардармыз деп жүрген біздердің өзімізге бейтаныс тұлға, өнер иесі. Қызығушылықпен бірнеше қайтара шұқшиып, зерделей, зерттей қайта-қайта оқыдық. Әл-қадірімізше шығармашылық тереңіне барынша бойлауға тырыстық. Білгеніміз ел-жұрт, көрші аймақтар, ұшан-теңіздің ар жағын жайлаған қаны туыс қарақалпақтар мен түркімендер бұл кісіні өз кезінде сұңғыла, сыршыл жырау, Сыр сүлейлерінің соңғы сарқыты деп таныпты, біліпті. Соны жанымызға түйгендіктен де, артында қалған асыл дүниелерін көңілге тоқып оқыған соң барып, арада жылдар салған ауыр пердені ашып, оның даңғайыр жыраулық соны соқпағын, ақындық дарынды дарабоз болмысын, жүрегінен жақұтқа орап, кеуде сарайынан шым-шымдап шығарған шайырлық тау тұлғасын жете танығандай, соның ауанымен желе жорытқандай болдық.Алтай мен Атыраудың арасын мекен еткен Алаш жұрты біздің аймақты «Сыр елі – күмпілдеген жыр елі» деп бекерден-бекер атамаса керек-ті. Осынау үлкен бағаға бүгін ғана қазақтың бір алдаспандай арда ақыны Серік Ақсұңқарұлы: «Сыр елі, жыр елі – түркінің жүрегі» деп тым кеңейтіп беріпті.
Иә, мақтансақ мақтанарлықтай бары шын. Ықылым, көне заманнан бері тамыр тартып, бүгінгі күнге дейін ұлы сорабын жоғалтпай жетіп отырған алтын арқаулы, ұлан-дария арналы жыраулық, жыршылық, шайырлық дәстүр – ұлттық үрдістегі өнеріміздің өзегі боп келе жатыр. Сол Сыр сүлейлерінің біздің өңірдегі ең бір заңғары Нұртуған Кенжеғұлұлының ізбасары, ерен жүйрік жыр дүлдүлінің шайырлық, оның шәкірттерінің жыраулық өнерін бір жалғастырушы осы біз бүгін оқырмандарымызға көздестіргелі, көзайым қылғалы, кеше мен бүгіннен қазбалап айтқалы отырған жырау Шамыран Алданұлы болыпты.
Тағы бір айта кететін жайт, «көзден кетсе, көңілден кетеді» дегендей, Шамыран жыраудың біраз ғұмыры туған жерден, елімізден жырақта, шет жақта, қарақалпақ жерінде өткендіктен де, жерлестері ол туралы көп білмей, бірте-бірте кешегі дүлдүл жырауды ұмыта бастаған сыңайлы. Тек қана ақиық ақынның, жампоз жыраудың жас шағында жыр нөсерін тыңдап қалған кәрі құлақтардың, бірен-саран жыршылардың есінде жүрсе керек. Міне, енді аталмыш кітабы арқылы Шамыран жырау Алданұлы өзінің кіндік қаны тамған, бойына тұңғиық өнер дарытқан туған жері – Арал өңірімен сағыныса қайта қауышқандай, адасып табысқандай болып отыр. Жыраудың жалғыз мұрагері, бір толқын ақындығы бар, жыршылығы да бар қызы Сұлушаш былай деп толғанады.
Сен жазған, әке, жырларың,
Қолында кетті өңшеңнің.
Пайдаланып жастықты,
Бағыңа сеніп белсендің.
Жырларың тарап халыққа,
Шықпады және жарыққа.
Келмеді бір іс қалыпқа,
Бұған да, әке, тарықпа.
Мен сау болсам індетіп,
Шығарамын жарыққа,– деген шынайы, жүрекжарды өлең жолдарынан іздеусіз қалған жырау әкенің шығармашылық трагедиясын аңғарамыз. Оның асыл мұрасының халық жадынан шығып кеткендігіне үлкен өкініш білдіре отырып, өзін-өзі жұбатады, атақты жыраудың жауһар туындыларының ел-жұртының қайта қазынасына айналарына сенеді.
Шамыран жырау мұрасын азды-көпті зерттеп, біршама ізденіс танытқан жас ізденуші, зерттеуші Алмат Ержанов оның соқтықпалы- соқпақты өмір жолы туралы былай деп жазады: «Шамыран Алданұлы 1930 жылы Арал ауданы, Жаңақұрылыс елді мекенінде дүниеге келді деседі... Шамыранның әкесі Алдан 1941 жылы соғысқа аттанып, содан қайтып оралмаған. Анасы Рәбиға Қабылқызы үш баламен жесір қалған. Сол кезде Рәбиға 27 жаста екен. Қаралы хабар келгенде ол ерін жоқтап жылап, қатты күйзеледі. Сол себептен үйдегі бар ауыртпалық Шамыранның мойнына артылып, үлкендерге еріп, егістік алқабынан масақ теріп, шешесі мен інілері Шанжархан, Әуезханның аузына нан салып, өз қамқорлығына алған.
Шамыран Алданұлы тағдырдың тауқыметін тарта жүріп, бала кезден домбыраға, өнерге әуес боп өскен. Тек әуес болып қана қоймай, Нұртуған бабамыздың төрт қиссасы «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Көрұғылы», «Едіге» дастандарын жеті-сегіз жасында жаттап алып, той-томалақта, ел-елді аралап үш күн, үш түн талмай жырлайды екен. Осылайша, үлкендер оны «Бала жырау» атандырып, Арал, Қазалы төңірегіне танымал болыпты.
Шамыран жыраудың 80 жастан асқан Тілеужан атты немере ағасы: «Біздің арғы бабаларымыз Арал топырағынан шыққан Доспамбет жыраумен түйіседі. Доспамбет суырып салма ақын екен. Бірақ өзінен тікелей ұрпақ тарамаған. Біз оның інісінің ұрпақтарымыз. Шамыранға жыраулық өнер сол кісіден немесе Нұртуған жыраудан дарыса керек» деп тебіреніп отыратын.
Шамыран жыраудың балалық шағы соғыс уақытымен кез келгендіктен бе, ауыр әрі шытырманды болып өткен. 7-8 жасында домбыра тартып, ән айтып, жыр толғап, Арал, Қазалы өңірінде аты мәшһүр болған. Жасы он бірге іліккен кезде қарақалпақ ауылдарын аралап, жауһар жырдан шашу шашқан. Сондай күндердің бірінде із-түзсіз ғайып болып, хабар-ошарсыз кеткен. Анасы күні-түні зар еңіреп іздестіреді. Қаралы әйелдің баласын жоғалтқанына күйзелген ел бүкіл ауыл болып іздесе де, көрдім-білдім деген адам кездеспейді. Інісі Шанжарханның айтуына қарағанда, Шамыран араға жеті жыл уақыт салып ауылға оралған көрінеді. Шамыран ағамыз Қарақалпақстанда жүріп, өнері мен еті тірілігінің арқасында лауазымды кісілермен араласып, солардың ықпалымен зоотехник, механик болып шопырлықты меңгеріп, өзінің бастығының көлігімен ауылына келген екен. Елге оралған соң отбасын құрып, балалы-шағалы болыпты. Оның үлкен-кішіге сыйлы, кішіпейіл, қарапайым жан болғанын көзі көрген қариялар айтып отырады.
Шамыран жырау 1971 жылдың қыркүйек айының 27 жұлдызында 41 жасында дүниеден озады. Небәрі қырық бір жыл өмір сүріп, соңғы үш жылы аурумен өтсе де, Шамыран Алданұлы ұрпаққа өнегелі сөздері мен мирас боларлық жыр-дастандарды артына мұра етіп қалдырды.
Белгілі жырдың жас зерттеушісі жазған өмір дерегі, міне, осындай. Көріп отырғанымыздай, бала кезінен жырау атанып, 12 жасында көркемдігі тәп-тәуір «Әкеге хат» деген өлеңін шығарған екен. Оның өлең-жырлары ден қоя оқығанда, тек қана фольклорлық сарындағы ауыз әдебиетінің үлгілерімен жазған талантты шайыр ғана емес, қалыптасқан классикалық жазба поэзияны да жақсы игергендігін образды, бейнелі, көркем сөз қолданыстарынан көрінеді. Міне, осындай үлгідегі «Ерте үзілген жапырақ», «Кеште», «Қағазға өлең төгілді», «Ғашықтық деген тым қиын», «Лүпілдейді жүрегім» өлеңдері – жазба поэзияның әдемі жемістері. Суретті сөз орамдарын кестелеуі, образды жарқыратып беруі оның талантты да ойлы ақын да екендігін айғақтайды. Әлгінде аталған «Қағазға өлең төгілді» атты өлеңінде ақын:
Көк жиек бозғылт, таң жақын,
Төбеден жайлап ауды үркер.
Қиялмен әлі бірге ақын,
Күш қайда ұшқыр ойды іркер?!
Жайнатқан шұғыла байтақты,
Көрпесі түннің сөгілді.
Ақынның жаны жай тапты,
Қағазға өлең төгілді.
Ғайыптан тосын кез болып,
Қарадық та отты көзіңді.
Шайқалттың соғып жел болып,
Тұп-тұнық тұрған сезімді.
Өзіңді ойлап бір ғана,
Ұзатамын күнді ұзын.
Түн болса жанған нұрлана,
Сенсің жарық жұлдызым.
Айналдырған төрт шумақтан тұратын, етек-жеңі жинақы, «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» өлең-ақ. Ой мен сезімнің құбылмалы бір сәттерін дөп басқан. Образдылық бар, бейнелі сөздер, тың теңеулер өлеңнің әрін ашып тұр. Осы іспетті ұйқасы да, құрылымы да қайбір аузымен құс тістеген мықты ақындардың дүниелерінен кем түспейтін туындылары ақын талантының тереңдігін, кемелдігін танытады.
Өкінішке орай, нағыз шығармашылық кемеліне келген, сұңғыла жырау боп қалыптасқан шақтары Қарақалпақстан жерінде өткендіктен де осы тақылеттес қымбат жыр маржандары, әнге бергісіз мақам саздары қолымызға үзік-үзік тиіп отыр. Мүмкін, ілкімді іздеушісі табылса, мұндай мұралары туған еліне қайта оралар ма еді?!
Шамыран жырау өзінің «Дариха» атты көлемді дастанын небәрі 26 жасында шығарыпты. Осы эпостық жырын тыңдаушысының құлағының құрышын қандыра отыра, Сыр өңірі, Арал аймағынан бастап анау қарақалпақ арасына дейін таратқан. Қалай болғанда да, Шамыран жырау Алданұлының шығармашылық мұрасы, жыршылық, орындаушылық мәнері, сыршыл мақамы Сыр сүлейлерінің кейінгі дәуірдегі дәстүрге берік талантты өкілдерінің бірі болғандығын анық дәлелдейді.
Осы мақаланы жазуға дайындық барысында ауданымыздағы белгілі жырау, қазіргі Нұртуған шайыр мектебінің дарынды өкілі Айбек Тәңірбергеновтен сыр суыртпақтағанбыз.
«Қайталанбас жырау Шамыран Алданұлы әкем Жақсанның туған қарындасы Ақзер Тәңірбергенқызының жолдасы. Осыдан бірнеше жыл бұрын Ақзер апамның құлпы ашылмас сандығының түбінде жылдар бойы сарғайып жатқан жыраудың қолжазбаларын алып, біраз уақыт үңіле оқып, өшіп қалған жерлерін өзімізше қалпына келтірдік. Сосын барып қызылордалық журналист Ағыбай Орынбаевқа кітап қылып шығаруға тапсырдық. Кітапты шығаруға жыраудың қызы Сұлушаш апамыз көмек берді. Кітаптың көлемді болып шығуы – біз үшін де, оқырмандар үшін де, зерттеушілер үшін де сүбелі еңбек болды. Қазір менде Шамыран жыраудың даусы жазылған үнтаспа да бар. Оны тыңдаған сайын оның үнінің кереметтігіне таң қалып, тамсанып келемін. Ол – көп жыршылардың өресі жетпейтін дүние – Арал өңіріндегі біртуар дарын Сары жыраудың (Күнсүгір) «Көрұғылысын» кемеліне келтіре соңғы жырлаған кісі. Олай дейтінім, Сары жырау да, оның бел баласы Жампоз (Ұлы Отан соғысында қаза тапқан) да өз жандарынан мақам шығарған өнер иелері. «Сарының әні», «Жампоздың әні» деп жүргендеріміз осылар. Олар жырлағанда жыр оқиғасына сәйкес мақамды да сан құбылтып отырған, түрлентіп отырған. Жалпы, кейінгілерге Сары жыраудың мақамдарын және ол жырлаған «Көрұғылы» дастанын жеткізуші – Шамыран жырау. Тек қана зерттеушісі тап болмай назардан тыс қалып келе жатқаны өкінішті. Әйтпесе, ол – ірі жырау. Сондықтан да Бесқаланы мойындатқан. Сол елдегі қарақалпақ, түркімен жыраулары «Міне, Шамыран келді» деп төрінен орын беріп жырлатқан. Әкем Жақсанның айтуынша, ол өзі сырбаз болмысты, үнемі езу тартып отыратын ақ желең кісі екен. Және бір басты ерекшелігі, әншіл жырау. Олай дейтініміз, жыр мақамдары сұлу да сыршыл әндерге жақын боп келеді. Тағы бір аты–жүйрік жырау...» дейді Айбек ол туралы. Және де: «Оның «Үш мергеннің хикаясы» жырын оқып көріңіз. Шамыранның құла жүйрік екеніне көзіңіз жетеді» деп баға берді.
Белгілі жырауды халқына қайта қауыштыру мақсатында 3-4 жыл бұрын аудандық мәдениет орталығында (Жыраулар үйі) еске алу кеші боп өткені есімізде. Сол кеште оның ұстаздары Нұртуған, Жаңаберген, Қарасақал Ерімбет шайыр, жыраулармен қатар Шамыранның «Әкеммен сырласу», «Бекет батырдың айдауда кетіп бара жатқанда айтқаны» сияқты жырларын термеші-жыршы Айнұр Сүйеуова тамылжыта орындады. Заманында жыраудың көзін көрген, жырын тыңдап, өлеңіне сусындаған Алдажұман Бисенбаев, Алмас Пішәйінов, белгілі сазгер, жырау Мұрат Сыдықов, атақты Үмбетәлі жыраудың баласы Тәжібай Үмбетәлиев,Төретам кенті «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы, ақын Серік Шағатаев, жыраудың қызы Сұлушаш апа оның болмыс-бітімі, өнерінің сан қилы қырлары, дастандарының тақырыптық ауқымы, жыр жырлау құдіреті туралы сүйіспеншілікпен айтып, көрермендерге мол мағлұмат берген. Көз көргендердің өнер тарландарының әңгімелері, естеліктері, өнерпазға берген бағасы кейінгі ізденушілерге жырау мұрасын елге жете танытуда жол сілтері, бағдар көрсетері болары анық.
Жыраудан қалған тұяқ, жалғыз қызы Сұлушаш Шамыранқызының әкесіне арнап кестелеген өлеңінде:
Көңілдің жырдан шалқып құла белі,
Қас ақын көкке өрлеген шынар еді.
Қаламын Нұртуғанның алып қалған,
Сен едің асыл сөздің мұрагері, – деп басып айтқандай, ұлы шайырдың бай мұрасынан тәлім алып, әрі қарай жыраулық дәстүрді серпілте әлі талай асқақтатарына сенеміз.
Ерғали Абдулла,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
