Көктемнің қырық құбылысы: Қазақтың тағылымды танымы не дейді?

Қазақ халқы үшін көктем мезгілі– табиғаттың жаңаруы ғана емес, өмірдің жаңабелесі. Бұл кезде қыс қыспағынан қажыған жандар күннің жылынуын тағатсыздана күтіп, алдағы тіршілік қамын жасайтын. Бірақ көктем тек жаймашуақ күндерден ғана тұрмайды. Оның ішінде құбылмалы әрі қатал мінезді Отамалы, асыға күтетін Ұзынсары және көп сақтанатын Бесқонақ бар. Еліміз бұл құбылыстарды бақылап, олардың әрқайсысына қатысты өзіндік наным-сенімдер мен ырым-тыйымдар қалыптастырған.

Отамалы – көктемгі соңғы ызғар

Отамалы – көктемнің басында, наурыздың соңына қарай келетін кенеттен суыту кезеңі. Халқымыз «Отамалы келгенде, қойдың құйрығы мұз болар» деп, бұл күндерде қалың қар жауып, суықтың қайта оралуын меңзеген. Отамалыны жұрт қатты күтетін, себебі бұл кезде қыс бойы әлсіреген малға да, адамдарға да сын түсер уақыт болатын.

Ел аузында «Отамалы қыз» деген бір аңыз бар. Бұл аңыз бойынша, бір ауылда Отамалы есімді қыз өмір сүрген екен. Ол өте сұлу әрі адуынды болған деседі. Ер мінезді қыз, бірде көктем шыға жылқышылармен бірге мал соңында жүріп, қатты боранға тап болыпты. Бірақ ол айылын да жиып, басын да имеген. Желмен жарысып, қармен арпалысып, ауылына жеткенімен, қатты тоңып, ақыры дертке шалдығыпты. Сол оқиғадан кейін халық көктемнің осы уақыттағы суығын «Отамалының ызғары» деп атап кеткен екен.

Отамалы кезінде қазақтар мал қырқуға, көш-көлікті алысқа айдауға тыйым салған. Үй іші де дау-дамайдан аулақ болуы керек деп сенген. «Отамалы келгенде, үйде ұрыс болса, береке қашады» деген ырым бар.

Ұзынсары – той-думан мен тоқшылық кезеңі

Көктемде күн ұзарып,жылулықты сезінген жұрт жаймашуақ сәтті «Ұзынсары» деп атаған. Қазақ халқы «Ұзынсары келгенде, жұрт тамаққа тояды» деп есептеген, себебі бұл кезеңде қыстан қалған сүр ет, қазы-қарта молынан желінетін. Осыкүндері ауыл-ауылды аралап, қонаққа бару, той-томалақ жасау дәстүрге айналған.

Бір қарияның әңгімесінде Ұзынсарыны ұзақ күткен бір тамақсау жігіт туралы айтылады. Ол қыс бойы азығы таусылып, нағыз ашаршылықты бастан кешіпті. Көктем шыға Ұзынсарының келгенін естіп, ең жақын ауылдағы нағашыларына қонаққа барады. Бірақ қомағайлық танытып, етке тойып алады да, артынша ауырып қалады. Сол кезде үлкендер «Ұзынсары келгенде, сабырмен тамақ жеу керек, тойғаныңды сезбесең, ас батпай қалады» деп ақыл айтады екен.

Бұл уақыт тек той-думанмен ғана емес, молшылықтың, тоқшылықтың белгісі саналған. Сондықтан бұл кезде ауыл адамдары бір-біріне сәлем бере барып, қонақ күтіп, бата жасаған. «Ұзынсарыда жеген тамақ бойға сіңеді» деген сенімге сай, адамдар үйдегі ең дәмді тағамдарын ұсынып, аста-төк қонақжайлық көрсеткен.

Бесқонақ – құбылмалы, қауіпті күндер

Бесқонақ – наурыз бен сәуірдің түйіскен кезінде болатын ерекше бес күн. Бұл кез қазақтар үшін қауіп-қатермен байланыстырылған. «Бесқонақ келсе, үйден шықпа» деген ырым бар, себебі күн күрт бұзылып, боран, жауын, тіпті қар жаууы мүмкін.

Кейбір ауылдарда Бесқонақ күндерінде үйден безгек ауруы мен түрлі пәлекеттің алдын алу үшін отпен аластау жасалған. Балалардың бетіне күйе жағып, оларды «жын-шайтаннан қорғау» дәстүрі болған. Ол әсіресе, ауа райының құбылмалы болуына байланысты туған.

Халық арасында айтылатын бір әңгімеде Бесқонақ күндері жолға шыққан бір жігіт жайлы баяндалады. Ол ауылға жетіп алмақ ниетте болса да, үлкендер «Бесқонақта жолға шықпа» деп ескерткен екен. Бірақ жігіт сенбей, жолға шығып кетеді. Жолда күн күрт бұзылып, боран соғып, адасады. Ақыры әзер дегенде бір шопанның үйіне жетіп, аман қалған. Кейіннен ол осы оқиғадан сабақ алып, ешқашан Бесқонақ күндері жолға шықпаған деседі.

Қазақтар бұл күндері ерекше сақтық шараларын ұстанған. Малшылар малды ықтасынға қамаған, ал әйелдер үй ішін тазалап, барлық шаруаны алдын ала бітірген. Үлкендер жастарға «Бесқонақта қатты күлуге, дауыс көтеруге болмайды» деп, осы күндері сабыр сақтау керектігін ескерткен.

Қазақ халқы табиғатпен үндес өмір сүріп, ауа райының құбылмалы мінезін жақсы таныған. Отамалының ызғарын, Ұзынсарының шаттығын, Бесқонақтың қауіпті сәттерін бақылап қана қоймай, оларға байланысты түрлі ырым-тыйымдар мен дәстүрлерді сақтаған. Оның түбінде қазақтың құбылыстарды терең түсініп, оған бейімделген тәжірибесі жатыр. Бүгінгі күні бұл дәстүрлер біршама ұмыт болғанымен, олардың әрқайсысында ата-бабамыздың өмірлік даналығы мен табиғатқа деген құрметі көрініс табады.

Г. САҚТАПОВА